شرح حال اقامهی ماتم و سوگواری فاطمیات، اجمالا در حدیث اول گذشت که پلاس پوشیدند و گریبان پاره کرده و سیلی بر صورت زدند. و قاضی نعمان بصری در کتاب «دعائم الاسلام» از حضرت صادق (ع) روایت کرده که تا یک سال شب و روز نوحهسرایی نمودند و سه سال در سوگواری بودند، و مسور بن مخزمه و جماعتی از اصحاب رسول خدا میآمدند در مجلسس نیاحه و خود را پنهان میکردند و سر و رو بسته بودند که شناخته نشوند و نوحهگری زنان را میشنیدند و میگریستند. و الحق طایفهی بنیهاشم داد مردانگی و غیرت تمام کردند در رعایت جلالت سیدالشهداء (ع).
و در تذکرهی سبط، مسطور است که آل ابوطالب با بسیاری ایشان بعد از وقعهی طف نام یزید به اولاد خود نگذاشتند مگر معاویة بن عبدالله بن جعفر که پسر خود را «یزید» نامید و طالبیین به این جهت او را مهجور نمودند.
مؤلف «الأربعین الحسینیه» العبد الحقیر فی عیون العلماء و الفقیر فی فنون الفضلاء الحاج میرزا محمد القمی- ختم الله له بالحسنی – با طبیعت و قریحهی خامده، قصیدهی مرثیهای به لسان حال فاطمیات نظم نموده به امید آن که در عداد نوحهسرایان و مرثیهگویان سید مظلومین محشور شود – ان شاء الله – و از نفوس شریفهی ادبای عصر معذرت میخواهد، زیرا که نظم شعر فصیح خصوصا عربی از امثال حقیر متوقع و معهود نیست و هیچ زمان در نظم شعر قدمی نداشته و علمی نیفراشته و در خلال تألیف اربعین، شایق شدم که حدیث امایمن و مرثیهی فاطمیات را نظم نمایم و این توفیق را از تأییدات سبحانی دانم، و الله المستعان.
تجاوبت العنادل صائحات
علی اغصان ورد نائحات
و أجرین الدموع علی الخدود
و ذکرن العهود الماضیات
ألا قتل الحمامة اذ تغنت
فهیجت القلوب الهائمات
کتهییج المسافر فی الایاب
الی الاوطان من ارض الفلات
و لکن الفواطم اذ وردن
المدینة من دمشق راجعات
تذکرن الأحبة بالطفوف
و قد ماتوا عطاشا بالفرات
و نادبة ترنم فی المقال
بألحان تهد الراسیات
مدینة جدنا لاتقبلینا
رجعنا حاسرات خائبات
خرجنا منک بالأهلین جمعا
دخلنا لابنین و لا بنات
و نادت جدها و نعت أخاها
و ما أشجی صیاح الناعیات
الا یا جدنا یا خیر هاد
لقد أمست بناتک ضائعات
نوازل فی الدیار بغیر أهل
ثواکل فی البیوت الخالیات
و کل تشتکی ما قد أصابت
لفقدان الأحبة و الحمات(1)
و قائلة تذکر ما تلاقت
من الأحزان و الرزء البنات
أخیه تذکری یوما و ردنا
دمشقا نائحات باکیات
و یضربن العواهر بالدفوف
و یلعبن البغایا راقصات
کأن امامنا شرقت شموس
رؤوس بالدماء مقطرات
و فی قدامهم رأس الحسین
علی أعلی الرماح العالیات
و لم أر قبل رمحک قط رمحا
تمکن من عناق المکرمات
و قد یتلو الکتاب فهل سمعت
خطیبا مصقعا فوق القناة
رزایاک الجلیلة لا تناسی
و للأکباد قدما محرقات
و لو أنساک یوما لست أنسی
قضیبا فی شفاه ذابلات
و لن أنساک یوما کیف أنسی
وقوفک فی مقابلة العتاة
تذکرهم بأیام الوعید
و تنذرهم بآی محکمات
و نستسقی بماء للرضیع
و لم یرضع بثدی المرضعات
فلو أنا عمینا اذ رأینا
و لم تطرف عیون الرامقات
علیلا فی السلاسل مستکینا
حرائر فی الحبال مربقات
فهل تذکرن یوما قد لقینا
نساء من امیة مترفات
و هن اللابسات حریر محض
و نحن مسلبات عاریات
أقمن مآتما و لسن سودا
جزین الخیر عنا فی الغداة
فلا عمرت دمشق و نحن فیها
أقمنا و السبایا جائحات
فواعجبا من الدهر الخوؤن
و من أوضاع دور الدائرت
عواهر عبد شمس فی الستور
طواهر هاشم بالساهرات
فتلک عواکف فی خدر عز
و هن علی الملا مستخدمات
الا یا جیرتی فاترکن لومی
فما الثکلی تقاس بعاقلات
فهب أن الحسین أراد ملکا
فما ذنب النساء الطاهرات
أخی أحرمتنا یوم الفراق
و سعرت الصدور الزافرات
سألناک الرجوع لدی الوداع
فقلت تسلیا للسائلات
فلو ترک القطا لیلا لناما
فهیوا للبلایا النازلات
ألا یا قاصدا جدث الحسین
أطل وقف المطیة بالبیات
تزود منه کحلا للعیون
و أجل به غشاء الباصرات
عظام السبط فی تلک البراری
لقد سحقت بخیل عادیات
و فی قیعان طف عطر مسک
تفوح من الدماء الیابسات
و أنشأت الرباب رثاء حزن
و ترثی بعلها فی الراثیات
حسینا واحسینا واحسینا
فلن أنسی الحسین الی الوفاة
تمکنت البقیع بغیر ظل
لعهد عاهدت فی السالفات
و أبدت ندبة أم البنینا
تؤثر فی القلوب القاسیات
بأربعة فجعت و کیف یرجی
سلو الثاکلات الفاقدات
بقین نوادبا فی کل یوم
و لیل فی السنین التالیات
و لم یخضبن کفا بالحناء
بغیر دماء وجه اللاطمات
و لا اکتحلت عیون بالمرود
سوی سکب الدموع الجاریات
و لا امتشطت نساء من قریش
سوی تسریح شعر الناشرات
و لم یوقدن نارا تحت قدر
سوی نیران حزن موقدات
و نشرح الأبیات و نشیر الی بعض مشتملاتها:
التجاوب: تفاعل من الجواب.
و العنادل: جمع عندلیب، و لا یخفی حسن المطلع و براعة الاستهلال و حسن التخلص الی المقصود و حسن التضمین للتبیین و هما لأمکلثوم.
و قوله: «نادت جدها» اشاره الی ما ورد من أنها اخذت بعضادتی باب الروضة النبویة و قالت یا جداه، انی ناعیة الیک أبا عبدالله.
و فی قوله: «رؤوس بالدماء مقطرات» اقواء و هو کون حرکة الروی مخالفا لاعراب الکلمة و هو و ان کان یعد من عیوب الشعر الا أنه غیر عزیز فی اشعار الفصحاء مثل دعبل و الحمیری و الرضی، و یأتی فیما بعده من الأبیات.
و قوله: «و لم أر قبیل رمحک» هذا تضمین شعر محمد بن یعقوب الأنباری بقصیدة اولها:
علو فی الحیات و فی الممات
لحق أنت احدی المعجزات
و فی «و فیات الاعیان» انها أحسن ما یقول فی رثاء المصلوب(2)، و لما انشد ابن الانباری هذا البیت بحضرة الصاحب بن عباد، قام و قبل فاه. و لطافة هذه القصیدة دعتنی الی نظم مرثیة لمونا الحسین علی وزنه و قافیته، و بیت الأنبازی هکذا:
و لم أر قبل جذعک قط جذعا
تمکن من عناق المکرمات
و قوله: «خطیبا مصقعا» یقال: خطیب مصقع ای بلیغ. قوله: «فلو أنا عمینا» لو للتمنی، نحو
قوله تعالی: «ربما یود الذین کفروا کانوا مسلمین» و قوله: «لم تطرف» عطف علی «عینا» و قوله: «و هل تذکرن یوما…» اشارة الی ما ورد فی کامل التواریخ و جملة من الکتب من دخول الفاطمیات علی النساء الأمویات و کانت علیهن الملابس الفاخرة و الحلی و الحلل، فلما رأین الفاطمیات نزعن ثیاب الزینة و لبسن الثیاب السود و أقمن ماتما، ثم بعد ذلک ألبس الفاطمیات ملابس فاخرة کما فی الکامل.
و یعجبنی نقل روایة مناسبة لهذا المقام، رواها فی الخرائج من ان الیهود سألوا النبی (ص) ان یبعث فاطمة الی عرسهم و الحوا علیه و قالوا: ان لنا حق الجوار، و اعتذر النبی بأنها زوجة علی و بحکمه، فسألوه أن یشفع الی علی (ع)، و قد جمع الیهود الحلی و الحلل و ظنوا ان فاطمة تدخل فی بذلتها و أرادوا استهانة بها، فجاء جبرئیل بثیاب من الجنة و حلی و حلل لم یروا مثلها، فلبستها فاطمة و تعجب الیهود منها، و أسلم بسببها خلق کثیر من الیهود. و دخلت عقیلة الهاشمیین زینب علی اعدائها و علیها ارذل ثیابها. قوله: «و أنشاب الرباب…» مضی شرح حال الرباب فی الحدیث الحادی عشر و نقلنا مرثیتها أیضا. و قوله «تمکنت» أی اخذتها مکانا، فراجع هناک. و ام البنین اسمها فاطمة بنت خزام بن خالد بن ربیعة بن لوی بن کعب بن عامر بن کلاب خطبها عقیل لأمیرالمؤمنین (ع) و کان عقیل نسابة، و قد قال له علی: انظر الی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب فتلدلی غلاما فارسا، فقال له: تزوج ام البنین الکلابیة، فانه لیس فی العرب أشجع من آبائها، و ولدت للأمیر أربعة بنین: العباس و اخوته.
قال ابوالفرج: و کانت امالبنین ام هؤلاء و الأربعة الاخوة القتلی، تخرج الی البقیع فتندب بنیها اشحی ندبة و أحرقها، فتجتمع الناس الیها، و کان مروان یجییء فیمن یجییء فلا یزال یسمع ندبتها و یبکی، و الیها أشیر فی قوله «تؤثر…»، و الفاقدة من النساء من لم یبق لها ولد. و لا یخفی لطافة الابیات الاخیرة. و المرجو من ادباء العصر موازنة هذا القصیدة مع مرثیة ابن الأنبازی و الحکم بین العشرین لا بین العصرین.
1) و فی انواب حزن شاکیات (ن خ) کذا ورد فی النسخة.
2) ابن خلکان: وفیات الاعیان، ج 3، ص 125.
