در اصطلاح شرعی عبارت است از «تحبیس مال و تسبیل منفعت و ثمره»، یعنی منافع زمین، ملک یا وسیلهای را به خاطر خدا برای مقصود معینی و استفاده خاصی اختصاص دهند و با نگهداشتن دائمی اصل مال، بهرهوری از منافع آن در جهت خیرات و
خدمات صرف شود و نوعی کمک رسانی و خیر اندیشی نسبت به مردم است، با انگیزههای دینی. چنین مال یا زمین یا جنسی را «موقوفه» مینامند.منافع و استفاده از موقوفات، باید طبق وقفنامه و نظر واقف انجام گیرد و تخلف از آن گناه و خیانت است.وقف، نوعی صدقه جاریه است که برای دراز مدت، عموم مردم از آن بهرهمند میشوند و حتی پس از فوت واقف نیز، ثواب آن به روح او میرسد.همواره افراد متمکن برای باقی گذاشتن خیرات، اقدام به وقف میکردند و از همین رهگذر، مساجد، مدارس، تکیهها، آب انبارها، کتابها، کتابخانهها، بیمارستانها و امور خیریه بسیار پدید میآمد. برای اداره موقوفههایی که وقف مساجد، مدارس، حرمها، زیارتگاهها و اقشار خاصی شده، تشکیلات اداری پیدا شد تا آنها در مورد خود صرف شود و از حیف و میل و سوء استفاده جلوگیری گردد.(1)
علاقه مندان به اهل بیت و ائمه، بویژه محبان سید الشهدا «ع»، مال و املاک بسیاری را در طول تاریخ بر اساس این سنتحسنه، وقف ابا عبدالله «ع» کردهاند که در آمد حاصله از این املاک، صرف امام حسین «ع» و برپایی مجالس عزای حسینی، نوحه خوانی، بنا و تعمیرحرمها و بقاع متبرکه، زوار و خدام آن حضرت، کمک به بینوایان و اطعام مستمندان و محرومان میشود.موقوفات امام حسین «ع»، بودجه مردمی عظیمی است که همیشه و همه جا پشتوانه زنده نگهداشتن نام و یاد عاشورا و اهل بیت «ع» بوده است.به برکت مجالس حسینی و تبلیغات دینی که در آنها میشود، اسلام و احکام الهی زنده میماند و جانبازیها و ایثارگریهای حسین بن علی «ع» و یارانش، به مردم درس عزت و آزادگی میدهد.این گونه وقفها، که با صدق نیت و خلوص و اعتقادی پاک انجام میگیرد و تامین کننده هزینه بسیاری از مراسم و سنتهای دینی است، هم روحیه یاریگری و مردم دوستی و حب اهل بیت را تقویت میکند و هم نشانه خلوص و عشق به خاندان پیامبر «ص» است و همیشه ارزش و داست خاصی داشته است.وقف، گاهی در حال حیات اشخاص انجام
میگیرد، گاهی وصیت میکنند که پس از فوتشان بخشی از مال، صرف عزاداری امامحسین «ع» یا امور خیریه دیگر شود.مبنای چنین کار خیری، احادیثی است که تشویق به انجام کارهایی میکند که سود آن به مردم میرسد.از قبیل: «اذا مات ابن آدم انقطع عمله الامن ثلاث: صدقة جاریة، و علم ینتفع به او ولد صالح یدعو له»(2) وقتی آدمی زاده بمیرد، عملش هم قطع می شود مگر از سه راه: صدقه جاریه، علمی که از آن سود برند و فرزند صالحی که برای او دعا کند. و همین فرهنگ، سبب پدیدآمدن مدرسههای عظیم و کتابخانههای غنی و مساجد و حسینیهها و مراسم پر شکوه گشته است.در آنچه به موقوفات ابا عبدالله «ع» و عاشورا مربوط میشود، نکات جالبی وجود دارد که مشارکت مردمی را در هزینه اقامه مجالس عزا برای آن حضرت میرساند.در برخی وقفنامه ها مثلا در آمد املاکی در کاشان وقف شده است «برای تعزیه حضرت خامس آل عبا… که همه ساله به مصرف تعزیه داری آن سرور رسیده شود، از پول روضه خوان و آش و حلوا و تنباکو و قهوه و چای به هر نحو که صلاح دانند…».(3)
وقف در موارد غیر ملکی و مالی هم به کار می رود، مثل اینکه کسی خود را وقف اسلام می کند، عمر خود را وقف تبلیغ می کند ، قلم خود را وقف نشر حقایق دینی می کند.
1) در زمینه وقف ر.ک: «مقدمهای بر فرهنگ وقف».ابو سعید احمد بن سلمان، «تاریخچه وقف در اسلام»، محمودشهابی، سلسله گزارشهای «نگاهی به جایگاه وقف در جامعه ما»، روزنامه کیهان، 10 اسفند 72، به بعد، «وقف» میراث جاویدان»، فصلنامه سازمان اوقاف و امور خیریه.
2) نهج الفصاحه، ص 46.
3) وقف، میراث جاویدان (مجله)، شماره 6، ص 142.
