مدایح، جمع مدح و مدیحه است، و مراثی، جمع مرثیه. «مدح»: ستایش، ثنای به صفات نیک، توصیف به نیکخویی، مدحت.(1) «مرثیه»: مرده ستایی، عزاداری، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامهای که در عزای از دست رفتهای سرایند، در عزای کسی شعرسرودن، گریستن بر مرده و بر شمردن و ذکر محاسن وی، سوگواری، روضه، مراسم عزایی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه کربلا بر پا کنند، اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند.(1)
از جمله برنامههایی که از سوی امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق، خاطره رشادتها و مظلومیتهای شهدای کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است.قالب شعر، به لحاظ برخورداری از وزن و آهنگ و بعد عاطفی، مؤثرتر و ماندگارتر است.از این رو بعنوان سلاحی مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستی و راستان به کار گرفته شده است.در تاریخ شیعه، شاعرانی برجسته همچون: فرزدق، عوف بنعبدالله، کمیت، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیری و… با زیباترین وجهی مفاخر و فضایل اهل بیت را ترسیم کرده و با سوزناکترین صورت، برای شهدای کربلا مرثیه سرودهاند و مجموعههای معتبری نیز از اشعار شاعران شیعی گرد آمده است.(2) به بیان آیتالله خامنهای: «با توجه به پایگاه بلند «شعر مسلکی» در قرنهای اول و دوم هجری و یاد آوری این نکته که شاعر متعهد به یک مسلک، برجستهترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایشهای مسلک خود و تبیین هدفها و شعارهای آن به کار میبرده است، طبیعی مینماید که حساب ویژهای برای اظهارات و سرودههای شاعران وابسته به جناحهای سیاسی در نظر گرفته آید…».(3)
سرودههای موضعدار شاعران مکتبی در مدح و مرثیه ائمه و اهل بیت، بطور ضمنی
خلفای جور و مظالم حکام غاصب را هم مورد انتقاد قرار میداد. «در شعر مذهبی، نظرکلی بر نشر مبادی دین بود و احیای حقایق ایمان و زنده کردن دلها و جانها و جاری ساختن خون حماسه و تعهد در رگها و پیها.از این رو شاعران بزرگ شیعه همیشه برای حکومتهای فاسد، خطری بزرگ محسوب میشدند زیرا آنان در خلال مدح آل محمد «ص» حقایق دین و صفات لازم حاکم دینی را یاد میکردند و با ذکر صفات اسلامی امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران، دلها را به حق و حکومتحق توجه میدادند.»(4) این شیوه و راه، برگرفته و الهام یافته از رهنمودهای خود امامان بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع شاعران متعهد و مرثیه سرایان متقی و حق شعار بودند.در این زمینه، حدیث بسیار است، بویژه تاکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه درباره حسین «ع» باانگیزه «ذکر» و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبتها بیش از دیگر محورهاست.امام صادق «ع» فرمود: «من قال فینا بیتشعر بنی الله له بیتا فی الجنة» (5) هر کس که یک بیتشعر درباره ما بگوید، خداوند برای او خانهای در بهشت بنا میکند.نیز از آن حضرت است: «ما من احد قال فی الحسین شعرا فبکی و آبکی به الا اوجب الله له الجنة و غفر له»(6) امام رضا «ع» نیز به دعبل توصیه میکند که درباره حسین «ع» مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمه را یاری کند: «یا دعبل!ارث الحسین علیه السلام فانت ناصرنا و مادحنا ما دمتحیا فلاتقصر عن نصرنا ما استطعت»(7)
این تاکیدات، بوضوح نشان دهنده خط حمایتگرانه ائمه از شعر و مرثیهای است که دراحیاء حادثه کربلا و فضایل سید الشهدا و مناقب و مظلومیتهای او باشد.عالمان بزرگ شیعه نیز در تبعیت از روش و سیره ائمه، همین موضع و عمل را داشتهاند.(8) روشن است
که حرکت در چنین خطی، همیشه برای شاعران اهل بیت، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در زندان به سر میبردند.این خط مقدس، که انتقال فرهنگ شهادت را به آیندگان در برداشت، همچنان ادامه داشته است، تاکنون.به کمک مراثی، احساسها و عواطف برانگیخته میشد و اشک، که زبان گویای دل بود، پایبندی انسان متعهد را به خط حسینی و کربلایی تثبیت میکرد.نکاتی را هم درباره اشعار مدح و مرثیه باید مراعات کرد:
1-محتوای اشعار، باید از متانت، دقت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرفهای سست و بیمدرک، یا دروغ و جعلیات و مطالب ضعیف و احیانا وهنآمیز نسبت به معصومین، بشدت باید پرهیز کرد.
2-از آنجا که شعر مدح و مرثیه، عامل انتقال فرهنگ است، باید سطح آن بالا وارزشمند و عمیق باشد تا به جامعه اسلامی و هواداران ائمه، بینش و بصیرت وعمق در فهم و فکر بدهد.
3-اشعار مراثی و مدایح، در عین حال که باید استوار و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که برای شنوندگان و خوانندگان، گویایی و رسایی خود رااز دست بدهد و نتواند با عامه خلق، ارتباط برقرار کند.
4-به بهانه دینی و مذهبی بودن شعر مدح و مرثیه، نباید اجازه داد که شعرهای ضعیف و سست و فاقد قوت ادبی و صلاحیت شعری رواج یابد.مدایح ومراثی، باید در نهایت قوت شعری باشد، آنگونه که در آثار بزرگان پیش کسوت عصر ائمه و دورههای بعد، در مرثیه دیده میشود.
5-شاعران مدیحه سرا و مرثیه سرا، باید با درک اهمیت و والایی مکانت خویش، در حد مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق و ولای به اهل بیت عصمت باشند و بدانند که شجره نامه آنان به کمیتها و دعبلها میرسد و اگر بخواهند مشمول دعای ائمه «ع» باشند، باید شایستگی فکری و خطی و عملی و اخلاقی آن را در خویش فراهم آورند.
6-شاعر اهل بیت، باید همیشه با توجه به زمان و مکان و شرایط، رسالت
اجتماعیو تعهد شیعی خود را به اثبات برساند و سرودههایش دارای «پیام» و «جهت» باشد.
7-خوب سرودن درباره ائمه «ع»، نیاز به غنای فکری و معلومات عمیق شاعردارد.بنابر این شاعران مرثیه سرا باید بشدت اهل مطالعه در متون و منابع باشن دو شور و شعور را در شعر خویش در آمیزند و پخته، پر مطلب و مایه دار بسرایند.(9)
1) لغت نامه، دهخدا.
2) کتاب «ادب الطف» در 10 جلد از جواد شبر، مجموعهای است که به بررسی شعرا و اشعار قرن اول تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین «ع» و حادثه عاشورا سرودهاند.
3) پیشوای صادق، ص 81.
4) ادبیات و تعهد در اسلام، محمدرضا حکیمی، ص 274.
5) وسائل الشیعه، ج 10، ص 467، بحار الانوار، ج 76، ص 291.
6) رجال شیخ طوسی، ص 289.
7) جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 567.درباره شعر دعبل، بویژه قصیده «مدارس آیات» وی، ر.ک: الغدیر، ج 2، ص 350.نیز برای آشنایی با زندگی شاعران برجستهای چون کمیت، دعبل، سید حمیری و… ر.ک: الغدیر، ج 2، 3 و4.نمونههایی از مرثیههای شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار، ج 1، ص 509، آمده است.همچنین در بحار الانوار، ج 45، ص 242، (باب ما قیل من المراثی فیه) و عوالم (امام حسین)، ص 543 تا 590.
8) به بحث مستوفا و تحقیقی علامه امینی درباره شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه «ع» و علمای شیعه و جایگاه والای شعرای متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایسته دین با شعر موضعدار، در «الغدیر»، ج 2، ص 2 تا 24مراجعه کنید.
9) در این زمینه ها، ر.ک «ستودگان و ستایشگران» و «مدیحت پردازان»، حوزه هنری.
