نام یکی از شهرهای مهم عراق، که مرکز هواداران اهل بیت «ع» و «مغرس شیعه» بودهاست و علی «ع» آنجا را بعنوان پایگاه حکومت خویش قرار داد.شهری است با فضیلت کهاحادیث متعددی در فضیلت آن نقل شده و طبق حدیث امام صادق «ع»، حرم امام علی بنابی طالب علیه السلام است و «طور سینین» در قرآن، به آن تفسیر شده است.(1) این شهر، درغرب نهر فرات بنا شده و بنای آن در زمان عمر بن خطاب و پس از فتح قادسیه به دست سعد بن ابی وقاص بود و در سالهای بعد شکوفاتر شد.پیشتر به آن «کوفان» هم گفته میشد.ریشه لغوی آن، به معنای گردآمدن است، چون بنای شهر دایرهوار بوده، کوفه نام نهاده شد.کوفه به معنای شنزار سرخ هم آمده است.(2)
این شهر، پس از فتح سرزمین عراق به دست مسلمانان صدر اسلام، مرکز و پایگاهی نظامی برای نیروهای مسلمان شد تا از آنجا به سوی شرق حرکت کنند و در طول تاریخ، موقعیتسیاسی و نظامی ویژهای یافت.به آن «کوفة الجند» هم میگفتند.در نزدیکی کوفه، «کربلا» محل زیست گروهی اندک بود که به کار کشاورزی در منطقه نزدیک به آب میپرداختند.(3)
پس از امتناع امام حسین «ع» از بیعت با یزید و حرکت به سوی مکه، سران شیعه در
کوفه نامههای دعوت به امام نوشتند.حضرت، مسلم بن عقیل را به نمایندگی به کوفه فرستاد.کوفیان انقلابی با مسلم بیعت کردند ولی با آمدن ابن زیاد، اوضاع عوض شد و نگذاشتند امام به کوفه برسد.کوفه آن روز، از بافت خاصی ترکیب یافته بود و مردم آنیکدست نبودند.هم هواداران اهل بیت و علاقهمندان به علی «ع» و فرزندان او در کوفه میزیستند، هم گروههایی که تفکر خوارج را داشتند، یا هواداران بنیامیه در کوفه بودند. روحیه فرصتطلبی، تبعیت از زور، زودباوری و تاثیرپذیری از شایعات و تبلیغات، از ویژگیهای دیگر جامعه کوفه بود.پولدارترین افراد هم که نبض مالی شهر را در دست داشتند، همچون اشعث بن قیس، عمرو بن حریث، شبث بن ربعی از بازوان اصلی ابن زیاد محسوب میشدند. شهری با عناصر مختلف و ساکنان ناهمگون و ناهمدل و اغلب مهاجر به آن شهر تازه تاسیس، سبب شده بود که ثبات سیاسی نداشته باشد و همواره دستخوش امواج گردد.روح قبایلی و تعصبهای طایفگی در اقوام ساکن کوفه شدید بود و ابن زیاد، با تحت سلطه گرفتن بزرگان قبایل و عشایر، براحتی توانسته بود اوضاع شهر را در کنترل خویش در آورد.این بود که آن همه دعوت و بیعت، کارساز نشد و هزاران دست بیعتگر، در برابر طوفان «ابن زیاد»، از هم گسیخت و حسین «ع» تنها ماند.
حادثه کربلا در نزدیکی این شهر اتفاق افتاد و سپاه یزیدی عموما از این شهر برای جنگ با حسین «ع» آمدند.پس از عاشورا نیز، اسرای اهل بیت وارد این شهر شدند و زینب کبری «ع» آنجا خطبه خواند و شادی کوفیان را به عزا مبدل ساخت.نهضت توابین به رهبری سلیمان بن صرد و نیز قیام مختار در همین شهر به وقوع پیوست.مردم کوفه، همانگونه که در رکاب علی «ع» در جنگ جمل و صفین شرکت داشتند، همواره در فعالیتهای ضد اموی حضور چشمگیر داشتند. این شهر در تاریخ اسلام، همواره دستخوش امواج سیاسی، انقلابها، حوادث و آشوبها بوده است. حجر بن عدی، با اصحاب پاکبازش در کوفه قیام کرد و به شهادت رسید.عمرو بن حمق خزاعی، در کوفه شهید شد. میثم تمار به دستور ابن زیاد، در کوفه به دار آویخته شد.رشید هجری نیز که از یاران خالص علی «ع» بود، در آنجا به شهادت رسید.جنایات و فجایع «حجاج بن یوسف ثقفی» و کشتارهایش از شیعیان آل علی در کوفه بود، که کسانی همچون قنبر، کمیل، سعید بنجبیر و… به دست او
به شهادت رسیدند.خروج زید بن علی بن الحسین «ع» و شهادتش در «کناسه»، در این شهر بود.قیامهای سادات طباطبایی در نیمه قرن دوم هجری، قیام ابن طباطبای علوی، خروج ابی السرایا در زمان مامون، شورشهای قرمطیان و… همه در اینشهر اتفاق افتاده است. قبر بزرگانی چون کمیل، خباب بن ارت، اخنف بن قیس، سهل بنحنیف انصاری و بسیاری دیگر در این شهر است.(4)
در این شهر، «مسجد کوفه» از عظیمترین و مقدسترین مساجد و قطعههای روی زمیناست.محل مسجد کوفه، بنا به روایات، خانه آدم و نوح، مصلای ابراهیم و مصلای حضرت مهدی «ع» و محل عصای موسی و شجره یقطین و خاتم سلیمان است و جایی است که کشتی نوح از آنجا جریان یافته و قبور انبیاء و مرسلین و اوصیاء است و در مسجد کوفه، «دکة القضاء»، محل قضاوتهای امیر المؤمنین قرار دارد.امام صادق «ع» درباره آن فرموده است: «… تربة تحبنا و نحبه، اللهم ارم من رماها و عاد من عاداها»(5) کوفه تربتی است که ما را دوست دارد، ما نیز آن را دوست داریم، خدایا هر که سوء قصد به آن کند به تیربلایش بزن و هر که با آن دشمنی کند، دشمنش باش.
1) سفینة البحار، ج 2، ص 498.احادیث مربوط به فضیلت کوفه در بحار الانوار، ج 97، ص 385 است.
2) مجمع البحرین، طریحی، واژه کوفه.
3) موسوعة العتبات المقدسه، ج 8، ص 46.برای آگاهی از نام محلهها، قبایل، تاریخچه، اعصار گوناگون و موقعیت جغرافیایی و محصولات و… آن رجوع کنید به بحث مفصل و مفید کتاب «عنصر شجاعت»، خلیل کمرهای، ج 1، ص 359 تا 411.و فصل پنجم کتاب «تشیع در مسیر تاریخ» ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، نیز «الکوفة، نشاة المدینة الاسلامیه»، هشام جعیط، دار الطلیعه، بیروت.
4) برای آشنایی مفصلتر با تاریخ کوفه، ر.ک: «تاریخ الکوفه» سید حسین براقی نجفی، دار الاضواء، بیروت، «موسوعةالمصطفی و العترة»، محسن الشاکری، ج 2، ص 109.و «سیمای کوفه»، غلامرضا گلی زواره.
5) سفینة البحار، ج 2، ص 499.
