استفاده از قالب نافذ و ماندگار شعر برای زنده نگهداشتن حماسه عاشورا و یاد امامحسین «ع» از دیر باز رواج داشته و مورد تشویق اهل بیت بوده است و مرثیه، از محورهای عمده سرودههای شاعران شیعی و علاقهمند به خاندان نبوت به شمار میآمده و میآید. امام حسین «ع» کشته اشکها و زنده مرثیههاست.از حضرت صادق «ع» روایت است: «مامن احد قال
فی الحسین شعرا فبکی و ابکی به الا اوجب الله له الجنة و غفر له»(1) از اینرهگذر، انبوهی از سرودههای عاشورایی در قالب قصیده، مثنوی، رباعی، دو بیتی، ترکیببند، نوحه و تعزیه در فرهنگ دینی ما وجود دارد که در سوگواریها و مناسبتهای گوناگون مورد بهرهبرداری قرار میگیرد.
شاعران عاشورایی، احساس خویش را نسبت به آن حماسه در قالب شعر، بیان میکنند و از این راه، بخشی از ادبیات غنی شیعه در زبانهای مختلف شکل میگیرد.در زبان عربی، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن ماجرا به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل بیت «ع» به سرودن مرثیه پرداختند.سپس شاعران دیگر در سالها و قرنهای دیگر، همواره شعر را در ترسیم نهضت کربلا و مصیبتهای اهل بیت به کار گرفتند.سلسله شاعران مرثیهسرا طولانی است.از جمله میتوان از اینان یاد کرد: سلیمان بن قته (م 126)، کمیت بن زید (م 126)، سید حمیری (م 183)، منصور نمری (م 190)، دعبل خزاعی (م 246)، صنوبری (م 334)، زاهی (م 352)، ابو فراس حمدانی (م 357)، سید رضی (م 406)، علاء الدین حلی (م 786)، ابراهیم کفعمی (م 905) و… دیگران.
سبک شاعران در سرودن شعر عاشورا نیز متفاوت بوده است.برخی در قالب سوزناکترین مرثیهها، عواطف را برانگیختهاند و به جنبههای عاطفی و روحی بیشتر تکیه داشتهاند، برخی حالت مقتل و واقعهنگاری و ثبت قضایا را دارد، برخی هم بخصوص ازشاعران متاخر و معاصر، چه عرب و چه فارس، در سرودههای خویش حالت نقد نسبتبه عزاداری و گریه صرف دارند و عاشورا را از زاویه حماسی و انقلابیاش نگریسته و مطرح ساختهاند، تا الگویی برای مبارزه با ستم و ستمگران و فقر آفرینان و دفاع از حق و عدل و انسانیت و آزادگی باشد و از اینکه شیعه و مسلمانان، از حادثه عاشورا تنها به گریه و ماتم بسنده کنند و درس تعهد اجتماعی و تلاش و تحرک سیاسی نگیرند، نکوهشکردهاند.در هر صورت، آنچه در شعر عاشورا ضروری است، آن است که هم مستند و صحیح و متکی به منابع معتبر تاریخی و حدیثی باشد، هم چهره منفی و انحرافی از شخصیتهای عاشورا و واقعه کربلا که رنگ ذلت و زبونی دارد یا آمیخته به اغراق و گزافهگویی است، نداشته باشد.
تأثیرگزاری شعر عاشورا و محتوای آن در ادبیات معاصر و شعر دفاع مقدس نیز از نکاتی است که در خور مطالعه و تحلیل است(2)
1) رجال شیخ طوسی، ص 289.
2) در این زمینه، از جمله، ر. ک: «شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی» نگارش محمدعلی مجاهدی، پژوهشکده تحقیقات سپاه.
