تعزیه و تعزیت، هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است، هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد حادثه عاشورا که «شبیه خوانی» هم گفته میشود. اما توضیح هر یک:
تسلیتگویی
اصل تسلیتگویی به خاطر مصیبتی که بر کسی وارد شده، در اسلام مستحب است. رسول خدا «ص» فرمود: «من عزی مصابا فله مثل اجره» (1) هر کس مصیبت دیدهای را تسلیت گوید، پاداشی همانند او دارد.و نیز طبق حدیثی از امام صادق «ع»، خداوند به حضرت فاطمه «ع» در سوگ شهادت حسین «ع» تعزیت گفت. (2) از مستحبات روز عاشورا است که
افراد وقتی به هم میرسند، نسبت به این مصیبت بزرگ به یکدیگر تعزیت و تسلیت گویند.این نشانه داغداری در این فاجعه عظیم و همبستگی با جبهه شهدای کربلاست.عبارتی که مستحب است در این تسلیتگویی گفته شود چنین است: «اعظم الله اجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدی من آل محمد علیهم السلام». (3) که در این متن تعزیت، ضمن داغداری در سوگ سید الشهداء، مساله خونخواهی آن امام شهید در رکاب حضرت مهدی «ع» از خداوند خواسته شده است.
سنت تسلیت گویی در میان شیعه، نسبت به مناسبتهای دیگری که وفات معصومین «ع» پیش میآید رایج است و هنگام دیدار، جمله «اعظم الله اجورکم» را میگویند؛ یعنی خداوند پاداش شما را عظیم بدارد.
شبیه خوانی
تعزیه خوانی و شبیه خوانی، نمایشی است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام میگیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباسهای مخصوص و ابزار جنگی وهمراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، زره، مشک آب واسب، ایفای نقش میکنند. صحنه و نمایش، بر مبنای حوادث کربلا و مقتلها تنظیم میشود. (4) تعزیه، اگر بصورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود، تاثیر مهم میگذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسلهای آینده است.
«در فرهنگ شیعه، به معنای نوحه بر امامان شهید، نزدیک قبورشان یا در خانه سوگواران است که برای امام حسین «ع» نوحه میخوانند. در فرهنگ مردم، نمونههایی از تابوتهای سمبلیک برای کشتههای کربلاست.در شهرهای مختلف شیعه نشین، روزعاشورا مراسم خاصی بر پا میکنند و هودجها و اسبهایی را راه میاندازند. برپایی اینگونه مراسم که در اماکن عمومی و مساجد و… به صورت تحریک کننده حزن مردم است، «تعزیه» نام دارد و با لباسها و… برخی حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه میکنند. در
این مراسم، روضهخوانی و نوحهخوانی هم انجام میگیرد و کودکانی هم بعنوان «پیشخوان» برنامه اجرا میکنند و متنهای اجرایی اغلب به صورت شعر است. شکل تکامل یافته تعزیه، جدید است.» (5)
درباره این نمایش مذهبی نوشتهاند: «شبیهخوانی یا به اصطلاح عامه «تعزیهخوانی»، عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین «ع» سید الشهدا و یاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود…شبیهخوانی ناطق، ظاهرادر دوره ناصر الدین شاه در ایران معمول شد، یا اگر قبلا چیز از آن قبیل بود، در دوره سلطنت ناصر الدین شاه رونقی بسزا یافت و شبیهخوانهای زبردستی پیدا شدند. ظاهر آن که مشاهدات شاه در سفرهای خود از تآترهای اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیهخوانی بیتاثیر نبوده است». (6) «شبیهخوانی و تعزیهخوانی» سنت هنری و نمایشی اهل تشیع است که سیمای وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنی عیان داشته است.» (7)
درباره کیفیت اجرای آن و سنتها و آداب مربوط به تعزیه، تحقیقات ارزشمندی انجام گرفته و آثاری تالیف شده است. در یکی از منابع آمده است: «تعزیه به احتمال قوی بصورت هیئت فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه سنتهای کهن نقالی و روضهخوانی و فضائل و مناقبخوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند… تعداد تعزیههای اصلی که کمی از صد میگذرد، کیفیت تعزیهنامهها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنی مرکب از بحر طویل و شعر است، دستگاههایی که هر یک از خوانندگان باید شعر خود را در آن بخوانند، آهنگ مخالف خوانان که دارای هیمنه و شکوه حماسی است…» (8) به اقتضای نقشی که افراد مختلف در اجرای تعزیه و شبیهخوانی داشتند و حال و هوای شعرها و نحوه خواندن، اصطلاحات خاصی هم رایج بود، مثل: رجزخوانی، شبیهخوانی، نوحهخوانی،
بحر طویلخوانی، مقتلخوانی، شهادتخوانی، هجرانخوانی (از زباناسرا)، اشقیاخوانی و شمرخوانی (از زبان سران سپاه عمر سعد). آنچه نقل شد، گوشهای از کیفیت اجرای آن را نشان میدهد. به نقل دیگری توجه کنید: «شبیه خوانی و تعزیه درعصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود… برپایی نمایش مذهبی یا تعزیه ظاهرا از زمان پادشاهی کریمخان زند در ایران معمول شده است… این نوع عزاداری که بیشتر جنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهای کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر از شهرهای بزرگ بوده است… صورت ساده آن (شبیه سازی) که عنوانی نداشته در عهد صفویه معمول بوده و بعد از سلسله صفویه بصورت نمایش مذهبی روی صحنه آمدهاست… از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبی در یکی از دستگاهها و آوازها… اجرا میکردند و… مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیز رعایت بحر و قافیه را در اشعار میکردند. همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت. مثلا شبیه علی اکبر، جوان هیجده یا نوزده و بیست ساله، خوش قیافه و نیکو اندام و…» (9)
مساله شبیه خوانی از دیدگاه فقهی و اعتقادی نیز مورد بحث و بررسی عالمان شیعه قرار گرفته است. برخی آن را تحریم و بعضی تجویز کردهاند. (10) تاثیرگذاری عاطفی و نیزروحیه ضد ظلم که در پی دیدن نمایشهای تعزیه در افراد ایجاد میشود، از نقاط قوت ومثبت این نمایش مذهبی است. به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامی، رواج و توسعه بیشتری یافته و همراه این توسعه، تحولاتی هم در سبک اجرا، هم در محتوای اشعار و جهتگیری سیاسی اجتماعی پدید آمده است. در واقع، انقلاب اسلامی به تعزیه روح جدیدی بخشید و این هنر جان گرفت. صاحب نظران این فن، خود به تأثیر آن در روحیه سربازان و افسران در طول سالهای دفاع مقدس اعتراف کردهاند. (11)
اجرای تعزیه مخصوص ایران نیست، در کشورهای اسلامی و شیعی دیگری نیز این سنت مورد توجه است و با سبکهای گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات دیگری اجرا میشود، از جمله در هند و پاکستان، که رواج بیشتری دارد. (12)
1) سفینة البحار، ج 2، ص 188.در این زمینه ر.ک: «باب التعزیة و المآتم» در بحار الانوار، ج 79، ص 71 تا 113.
2) همان.
3) مفاتیح الجنان، اعمال روز عاشورا.
4) درباره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک: «تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران» گردآورنده: پنز چلکووسکی. ترجمه: داود حاتمی. نیز «دایرة المعارف تشیع»، ج 4.
5) دائرة المعارف الاسلامیه، ج 5، ص 313 (با تلخیص).
6) از صبا تا نیما، یحیی آرینپور، ج 1، ص 322.
7) درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، جابر عناصری، ص 86.
8) فصلنامه هنر، شماره 2، ص 162، مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی».
9) موسیقی مذهبی ایران، ص 33 تا 35 (تلخیص شده) نیز ر.ک: فصلنامه هنر، شماره 2 (زمستان 61) ص 156 مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی».
10) از جمله درباره نظریه علما درباره جواز تعزیه و شبیهخوانی و سینهزنی و دسته راه انداختن… ر.ک: «فصلنامه هنر» شماره 4 (پائیز 1362) مقاله «فتاوای علمای سلف درباره عزاداری و شبیهخوانی» ص 290.همچنین کتاب «اسرار الشهاده» فاضل دربندی، بحث مبسوطی در این بارهها دارد، ص 61 تا 66.
11) از جمله ر.ک: «کیهان فرهنگی»، مهر 63، ص 27، مقاله «نشستی در ارزیابی تعزیه».
12) همان، ص 31.
