چهل، چهلم.در فرهنگ اسلامی و در معارف عرفانی، عدد چهل (اربعین) جایگاه خاصی دارد. چله نشینی برای رفع حاجتیا رسیدن به مقامات سلوک و عرفان معروف است.حفظ کردن چهل حدیث، اخلاص چهل صباح، کمال عقل در چهل سالگی، دعابرای چهل مؤمن، چهل شب چهارشنبه و… بسیاری از این نمونهها و موارد.(1)
در فرهنگ عاشورا، اربعین به چهلمین روز شهادت حسین بن علی «ع» گفته میشود که مصادف با روز بیستم ماه صفر است.از سنتهای مردمی، گرامیداشت چهلم مردگاناست که، به یاد عزیز فوت شده خویش، خیرات و صدقات میدهند و مجلس یاد بود بپامیکنند.در روز بیستم صفر نیز، شیعیان، عظیمترین مراسم سوگواری را در کشورها و شهرهای مختلف به یاد عاشورای حسینی بر پا میکنند و همراه با دستههای سینه زنی و عزاداری به تعظیم شعائر دینی میپردازند.در شهر کربلا، اربعین حسینی عظمت و شکوه خاصی دارد و دستههای عزادار، مراسمی پرشور بر پا میکنند.
در نخستین اربعین شهادت امام حسین «ع»، جابر بن عبدالله انصاری و عطیه عوفی موفق به زیارت تربت و قبر سید الشهدا شدند.بنا به برخی نقلها، در همان اربعین، کاروان اسرای اهل بیت «ع» در باز گشت از شام و سر راه مدینه، از کربلا گذشتند و با جابر دیدارکردند.البته برخی از مورخان هم آن را نفی کرده و نپذیرفتهاند.از جمله مرحوم محدث
قمی در «منتهی الآمال» دلایلی ذکر میکند که دیدار اهل بیت از کربلا در اربعین اول نبودهاست.(2) بعضی از علما نیز در این باره تحقیق مبسوط و مستقلی انجام دادهاند که منتشرشده است.(3) به هر حال، تکریم این روز و احیای خاطره غمبار عاشورا، رمز تداوم شور عاشورایی در زمانهای بعد بوده است.در تاریخ انقلاب اسلامی ایران نیز، سنت احیای اربعین تاثیر مهمی در شور گستری در شهرها داشت و در چهلم شهدای حادثه قم (درتاریخ 19 دی 1356 ش) مردم مسلمان تبریز قیام کردند و شهید دادند.در اربعین شهدای تبریز، شهرهای دیگر مجلس یادبود گرفته، تظاهرات کردند و همین گونه اربعینها به هم وصل شد و سراسر ایران به نهضت پیوست، تا آنکه انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال1357 ش به پیروزی رسید.این به برکت الهام گیری از فرهنگ شهادت و ایثار خون بود که ملت قهرمان ایران، از عاشورا گرفته بود. «اربعین»، تداوم «عاشورا» بود و «ذکر»، رسالت بازماندگان پس از «خون» و «شهادت».
به یاد کربلا دلها غمین است
دلا خون گریه کن چون اربعین است
پیام خون، خطاب آتشین است
بقاء دین، رهین اربعین است
که تاریخ پر از خون و شهادت
سراسر اربعین در اربعین است
بسوز ای دل که امروز اربعین است
عزای پور ختم المرسلین است
مرام شیعه در خون ریشه دارد
نگهبانی ز خط خون چنین است
1) ر.ک: «اربعین در فرهنگ اسلامی»، سید رضا تقوی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی.
2) منتهی الآمال، ج 1، حوادث بازگشت اسرا.
3) تحقیقی درباره اولین اربعین حضرت سید الشهداء، شهید قاضی طباطبایی.
