جای فرود آمدن و استراحت کردن در طول مسافرت، خان، کاروانسرا، توقفگاه.درسفرهای قدیم، هر مرحله و بخشی را که یک فرد یا کاروان در یک روز بصورت پیادهم یپیمود، «منزل» میگفتند.اگر سفر سواره بود، مقداری که به یک مرحله میرسیدند و اسب را عوض میکردند، منزل به حساب میآمد، این فاصله، گاهی سه فرسخ و گاهی پنج فرسخ بود.البته درباره فاصله دو منزل، نمیتوان مسافت دقیقی تعیین کرد، ولی بطور متوسط، فاصله دو منزل چهار فرسخ بوده است.(1)
بین مکه و کربلا هم منزلگاههایی بوده است که امام حسین «ع» در آنها فرود آمده یا ازآنها گذشته و در برخی از آنها شب را به صبح آورده است.منزلها برخی مشهورتر است. امام حسین «ع» و کاروان وی در همه منزلهای بین راه، بار نمیانداخت، بلکه اغلب دو منزل یکی بار میافکند.منزلهای بین مکه و کوفه به ترتیبی که در «مناقب» آمده، چنین است: ذات عرق، حاجز، خزیمیه، ثعلبیه، شقوق، شراف، نینوا، عذیب الهجانات، کربلا.(2) ترتیب دیگری در «معجم البلدان» آمده که به این صورت است: صفاح، ذات عرق، حاجز، خزیمیه، زرود، ثعلبیه، شقوق، زباله، شراف، ذوحسم، بیضه، رهیمه، قادسیه، عذیب الهجانات، قصر بنی مقاتل، نینوا، کربلا. (3) البته منزلگاههای دیگری هم در متون تاریخی یادشده از قبیل اجاء، قطقطانه، بطن الرمه و جز اینها، که برای توضیح بیشتر درباره هر یک از منازل یاد شده، به عنوان آن در این فرهنگ مراجعه کنید.
اجمالی از سیر حوادث طول راه در این منزلها از این قرار است: سید الشهدا «ع»، پس از خروج از مکه به سوی عراق، در منزلگاه ذات عرق در برخورد با بشر بن غالب، از اوضاع کوفه با خبر شد، در منزل حاجز و بطن الرمه، قیس بن مسهر صیداوی را همراه با
نامهای بهسوی کوفیان فرستاد، در منزل زرود، با زهیر بن قین ملاقات کرد و او را به پیوستن به خویش فرا خواند، در منزل ثعلبیه، از شهادت مسلم و هانی در کوفه آگاه شد.در منزل زباله، با فرستاده عمر سعد دیدار کرد، در منزل شراف، با سپاه حر برخورد نمود و خطبه خواند، در منزلگاه بیضه، با خطبهای امویان را معرفی کرد و در منزل ذی حسم، در سخنرانی خویش، بی وفایی و ناپایداری دنیا را ترسیم نمود.روز اول ماه محرم، در منزلگاه قصر بنی مقاتل فرود آمد و پس از آن در سخنی از شهادت خویش خبر داد و روز دوم محرم وارد سرزمین کربلا شد.
پس از شهادت امام «ع» و انتقال اسرای اهل بیت به کوفه، آنان را از کوفه به شام حرکت دادند، پیمودن این مسیر طولانی روی شترهای بی محمل و با بدرفتاری ماموران و نیز غل و زنجیر بر گردن امام سجاد «ع» از مصائب اسرای خاندان پیامبر بود.این مسافت نیز منزلگاههایی داشت که اهل بیت «ع» از آنها عبور داده شدند تا به دمشق رسیدند، نام منازل کوفه تا دمشق از این قرار است: تکریت، موصل، حران، دعوات، قنسرین، سیبور، حمص، بعلبک، حماة، حلب، نصیبین، عسقلان، دیر قسیس و دیر راهب.در یکی از منابع، خطسیر اسرا از کوفه به شام اینچنین آمده است: کنار شط فرات، تکریت، وادی نخله، مرشاد، حران، نصیبین، موصل، حلب، دیر نصرانی، عسقلان، بعلبک، شام.(4) نام منازل میان کوفه تاشام به این صورت نیز نقل شده است: قادسیه، تکریت، موصل، تلعفر، دیر عمروه، صلیا، وادی نخله، ارمینا، لینا، کحیل، جهینه، نصیبین، دعوات، کفر طاب، سیپور، معرة النعمان، شیزر، حماة، بعلبک، عسقلان.(5) با پخش خبر شهادت امام حسین در کربلا در میان اقوام و طوایف، عکس العملهای گوناگون و اعتراض آمیزی در مناطق مختلف نقل شده است. بویژه در منزلگاههای کوفه تا شام، حتی ساکنان دهکدههای مسیحی نشین گاهی با ورود نیزه دارانی که سرهای شهدا را حمل میکردند به آبادی یا قلعه خویش مخالفت میکردند و راه نمیدادند.(6)
1) فرهنگ تاریخی ارزشها و سنجشها، ابو الحسن دیانت، ج 1، ص 456.
2) مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 97.
3) مقتل الحسین، مقرم، به نقل از معجم البلدان.
4) زندگانی ابا عبدالله الحسین، عماد زاده.
5) وسیلة الدارین فی انصار الحسین، ص 368 (با توضیحاتی پیرامون هر منزل).
6) همان، ص 374.
