والی کوفه در زمان حادثه عاشورا، که شهادت امام حسین «ع» و یارانش به دستور او انجام گرفت.ابن زیاد را «ابن مرجانه» هم میگویند، زیرا نام مادرش کنیزی زناکار و مجوسی به نام «مرجانه» بود.در کوفه پس از عاشورا که اسرای اهل بیت را وارد دار الاماره
کردند، حضرت زینب «ع» در خطاب به ابن زیاد، او را «یابن مرجانه» خواند و این اشاره به نسبت ناپاک او بود و رسواگر حاکم مغرور کوفه.او از سرداران مشهور اموی بود که درسال 54 هجری از طرف معاویه به حکومت خراسان منصوب شد.در سال 56 از آنجامعزول و به حکمرانی بصره منصوب گشت.پس از مرگ معاویه و روی کار آمدن یزید، وقتی نهضت مسلم بن عقیل در کوفه آغاز شد، با حفظ سمت، والی کوفه نیز شد و اوضاع را تحت کنترل در آورد و مسلم بن عقیل را به شهادت رساند.
پس از حرکت امام حسین «ع» از مکه به سوی عراق، وی عمر سعد را با لشکری گسیل داشت تا با آن حضرت بجنگد یا او را به بیعت با یزید وا دارد.فرمان کشتن سید الشهدا و یارانش و اسیر گرفتن اهل بیت او را به عمر سعد (که فرمانده سپاه کوفه در کربلا بود) داد.(1) ابن زیاد، پس از مرگ یزید، ادعای خلافت کرد و اهل بصره و کوفه را به بیعت فراخواند، ولی کوفیان دعوتگران او را از شهر بیرون کردند، وی سپس از بیم انتقام فراری شد و مدتیبه شام رفت، همزمان با نهضت توابین، ماموریت سرکوب توابین را یافت(2)در سال 65هجری با لشکری به جنگ سلیمان بن صرد رفت و در عین الورده با او درگیر شد.سرانجام در یکی از درگیریها با سپاه مختار، در سال 67 هجری خودش و جمعی از همراهانش کشته شدند و باقی سپاهیانش پراکنده گشتند.سر ابن زیاد را نزد مختار بردند.مختار هم آن سر را نزد محمد حنفیه و امام سجاد «ع» فرستاد.برخی هم گفتهاند که سر را پیش عبدالله زبیر فرستاد(3)
وی از کسانی است که در زیارت عاشورا، مورد لعن قرار گرفته است: «لعن الله ابنمرجانة» و «العن عبید الله بن زیاد و ابن مرجانة».
1) سفینة البحار، ج 1، ص 580.
2) معارف و معاریف، ج 4، ص 1530.
3) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، ص 640.
