بسم الله الرحمن الرحیم
بر اساس رهنمودهای پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، دین کامل الهی برپایههای همیشه استوار قرآن و عترت «خط ثقلین» جاودانه است و برای همه انسانها در تمام قرون و اعصار یک ضرورت غیر قابل انکار می‌باشد.
همواره هشدار دادهاند که:
«روی آوردن به قرآن فقط
و یا گرایش به اهل بیت علیهم السلام جدای از قرآن»تفکّری انحرافی و گرایشی خلاف اسلام ناب و دین کامل الهی است، تکامل و سعادت فرد و جامعه در پذیرش خط ثقلین، «قرآن و عترت» است.
درست است که باید همه چیز را از قرآن خواست و در قرآن جستجو نمود، امّا بدون رهنمودهای عترت پیامبر صلی الله علیه وآله در قالب هزاران حدیث که در تفسیر و تأویل آیات الهی مطرح شده است هرگز نمیتوان حقایق قرآنی را شناخت و به ارزشهای واقعی آن راه یافت.
بودند افرادی که با همه ادعّاها و با برخورداری از همه علوم مقدّماتی و ابزار شناخت و تفسیر، نتوانستند بدون رهنمودهای عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حتّی مباحث و مسائل ابتدائی قرآن را بدرستی درک کنند و هر چه تلاش کردند فایدهای نداد.
خدای بزرگ در این باره بروشنی میفرماید:
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرآنِ ما هُوَ شِفآءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلا یَزِیدُ الظّالِمینَ اِلاَّ خَسارَاً
(و ما آنچه را که از قرآن فرستادیم شفای دل و رحمت الهی برای اهل ایمان است، لکن کافران و ظالمان را جز زیان چیزی نخواهد افزود.(1)
و امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:
مَنْ نَظَرَ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ تَرَکَ اَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِصلی الله علیه وآله ضَلَّ وَ مَنْ تَرَکَ کِتابَ اللهِ وَقَوْلَ نَبِیِّهِصلی الله علیه وآله کَفَرَ
کسی که به رأی خویش عمل کند، هلاک میشود و کسی که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله را ترک نماید، گمراه میگردد و کسی که قرآن کریم و سنت رسول گرامی راترک کند کافر است.(2)
امام علی علیه السلام در رهنمود وحی گونهای علل نیازمندی انسانها را به قرآن و عترت و ضرورت تداوم خط ثقلین، چنین بیان فرمود:
هذَا الْقُرآنُ اِنَّما هُوَ خَطٌّ مَسْتُورٌ بَیْنَ الدَّفَّتَیْنِ لا یَنْطِقُ بِلِسانٍ وَلا بُدَّلَهُ مِنْ تَرْجُمانٍ
(این قرآن، خطوطی است که میان دو جلد خود پنهان است. با زبان سخن نمیگوید و نیازمند به ترجمان است.(3)
پیامبر گرامی اسلام ترجمان قرآن، و زبانهای گویای وحی الهی را در روایت معروف «ثِقْلَیْن» شناسانده است،(4) و به همه انسانها پیام خود را ابلاغ فرمود که:
اسلام ناب و دین کامل الهی در تداوم خط ثِقْلَیْن «قرآن و عترت» امکان پذیر است.
از این رو شیعیان و پیروان عترت پیامبر صلی الله علیه وآله برای فهم و تفسیر و ارزیابی قرآن کریم از هزاران روایت و حدیث و رهنمودهای گسترده و متنوّع اهل بیت علیهم السلام استفاده میکنند و در جمعآوری و ضبط و حفظ احادیث، تلاشی مستمر دارند.
آنان، سنّت و حدیث و رهنمودهای پیامبر اسلام و اهلبیت آن حضرت علیهم السلام را یکی از پایههای استوار اجتهاد و استنباط احکام الهی میشناسند.
در تداوم همین تلاش پر برکت است که دانشمندان شیعه، این بزرگ سنگرداران مرزهای اندیشه، «اصول کافی» و «تهذیب» و «من لایحضره الفقیه» و «استبصار» و «بحارالانوار» و «وسائل الشّیعه» و هزاران کتاب و جزوه و مقاله روائی را بجهانیان هدیه نمودند و با برخورداری از رهنمودهای عترت رسول خدا علیهم السلام به تفسیر واقعی قرآن راه یافتند و آب را از سرچشمه زلال حقیقت نوشیدند و از هرگونه تفسیر به رأی و جعل و تحریف و بدعتها در امان ماندند و همان اسلام ناب رسول خدا صلی الله علیه وآله را درتمام اعصار و قرون، با جهاد و پیکار و خون و شهادت، تداوم بخشیدند.
دانشمندان شیعه، فقهاء و علمای بیدار اسلام، قتل عام شدند، ناقص العضو گردیدند، سیاه چالها را پرکردند، رنج مهاجرت های پیاپی را بر خود هموار نمودند، سربر دار شدند، امّا داغ آرزوی «جدائی قرآن از عترت» را بر دلهای منحرفان همیشه تاریخ نهادند.
مجموعة نهج الحیاة
در تدوام تلاش جاودانه پاسداری از مرزهای اندیشه، به فکر جمع آوری فرهنگ سخنان معصومین علیه السلام افتادیم تا ارزشهای اسلامی را و تفسیرهای واقعی آیات قرآنی را ازکلمات نورانی آن بزرگ پاکان جهان، فرا گیریم و دراین تلاش و جستجو، نام زیبای «نهج الحیاة» یا «راه ورسم زندگی» از دیدگاه معصومین علیه السلام را برگزیدیم که هم سنگ نهج البلاغة وراهنمای همه تشنگان حقیقت باشد.
در تحقق این آرمان مقدس، تلاش های فرهنگی زیر صورت گرفت.
1- شناسائی واستخراج
پس از تشکیل جلسات نهائی گروهی از پژوهندگان مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام انتخاب و در طی سالیان طولانی منابع شیعه و اهل سنت دقیقا مورد مطالعه قرار گرفت و روایات واظها ر نظرهای معصومین علیه السلام شناسائی واستخراج گردید.
2- انتخاب عناوین وقالب ریزی احادیث
چون هدف ما در تدوین مجموعه نهج الحیاة، ارائه الگوهای ناب و ارزشهای اصیل اسلامی به نسل معاصر بود، ناچار بودیم تا پس از مطالعه و ترجمه و ارزیابی دقیق احادیث، آنها را در قالب عناوین و فهرست های زیبا وگویائی، مطرح کنیم، تا مراجعه کنندگان بسهولت بتوانند مفاهیم ارزشمند ومباحث وحی گونه حضرات معصومین علیه السلام را بدرستی بشناسد و در فراگیری آن بهتر بکوشند.
3- ترجمه احادیث
در ترجمه روایات بدست آمده، سعی بر این بوده است تا اهداف اصلی معصومین علیه السلام در قالب عبارات فارسی گنجانده شود و مقید بودن به عبارات عربی، مشکلی را در فهم مباحث مجموعه نهج الحیاة پدید نیاورد.
انتخاب سوژه ها و زمینه سازی های مناسب
اگر احادیث و روایات بدست آمده را بدون پردازش لازم عرضه می کردیم، اهداف آموزشی حضرات معصومین علیه السلام روشن نمی شد و مراجعه کننده برای پیدا کردن معانی واقعی روایات، سرگردان می شد.
برای تحقق این هدف ارزنده آموزشی، کارهایی ضرورت داشت، مانند:
الف- انتخاب سوژه ها
ب- زمینه سازیهای لازم.
قبل از آوردن یک حدیث، د رچند خط، علت صدور، مکان وزمان روایت، و هدف حضرات معصومین علیه السلام را به روشنی آورده ایم، تا مطالعه کننده، به آسانی، اهداف سیاسی، عقیدتی آن بزرگواران را بشناسد.
در این رابطه از روش شهید مطهری در عرضه داستانهای، کتاب (داستان راستان)، رهنمود گرفته ایم.
ج- تعیین جایگاه اصلی حدیث
مخاطبها را شناساندیم، علت لطف و محبت یا خشم و غضب را در آغاز یا پایان احادیث آوردیم.
د- نتیجه گیریهای ضروری
در کنارهر روایتی سعی کردیم تا نتیجه های لازم را بدست آوریم و اهداف آموزشی خود را مشخص نمائیم.
5- نظم الفبائی«مجموعه فرهنگ سخنان معصومین علیه السلام»
همه می دانیم که اگرپردازش ضروری، پیرامون احادیث در منابع روائی انجام نپذیرد، یافتن یک حدیث به سهولت ممکن نیست، بخصوص برای مراجعه کنندگانی
که علوم مقدماتی حوزه های علمیه را فرا نگرفته اند.
اگر روایات اهل بیت علیه السلام پس از استخراج، ترجمه و قالب ریزی شده و آنگاه دارای نظم الفبائی گردد، هر مراجعه کننده ای در حداقل فرصت مناسب، می تواند روایات دلخواه خود را بیابد(5)
6- فهرست موضوعی
استخراج فهرست موضوعی، اگرچه وقت زیادی می طلبید و مشکلات فراوانی داشت، اما برای یافتن دقیق احادیث دلخواه، ضروری بود.
7- ثبت سلسله روات
در مجموعه نهج الحیاة تلاش کردیم تا نام راویان یک حدیث را بیاوریم که برای اهل تحقیق امری ضروری و برای تشخیص صحت احادیث، سرنوشت ساز می باشد.
8- جمع آوری اسناد و مدارک روایات
کاردیگری که برای مراجعه کنندگان به احادیث اهل بیت علیه السلام بسیار ارزنده و مفید می تواند باشد، جمع آوری اسناد و مدارک یک روایت است.
در این کتاب خواهید دید که روایات مطرح شده اسناد ومدارک متعددی دارد و در بسیاری از منابع دست اول اسلامی آمده است.
9- فهرست موضوعی منابع تحقیق
از آغاز تا مرحله نهائی استخراج کلمات معصومین علیه السلام که با منابع فراوانی از شیعه و اهل سنت آشنا شدیم، أسامی تمام آنها را بصورت «فهرست موضوعی منابع تحقیق» در پایان کتاب آورده ایم، تا علاقه مندان به تحقیقات وبررسی های بیشتر بتوانند به منابع اصلی مراجعه نمایند.
10- گزینش و انتخاب احادیث
پس از جمع آوری سخنان معصومین علیه السلام، کارگزینش و انتخاب احادیث، را آغاز نمودیم که دو روش در اینجا مطرح بود.
اول – طرح همه روایات جمع آوری شده
برخی اعتقاد داشتند که:
همه روایات فراهم آمده را مانند روش علامه مجلسی در «بحار الانوار» باید تدوین و منتشر کرد.
این نظر تا حدودی درست بود، اما با هدفداری کار ما سازگارنبود. زیرا اگر کسی بخواهد دائره المعارفی یا یک منبع روائی به جامعه محققان عرضه نماید، می تواند هم روایات فراهم آمده را منتشر کند و کار تحقیق و ارزیابی و تشخیص صحیح نادرست را به محققان واگذارد.
دوم- گزینش وانتخاب روایات
چون اهداف ما سازگار نبود.
هدف ما این بود که:
الگوهای اصیل، ارزشهای ناب اسلامی را به جامعه و بخصوص نسل جوان معاصرمان، معرفی نمائیم که از دیدگاه حضرات معصومین علیه السلام «بایدها» و«نبایدها» را بشناسند.
پس باید زحمت ارزیابی و مشکلات تشخیص صحت یا بطلان یک روایات را برخورد هموار سازیم.
از این روبا ملاک ها و مبانی اصولی و فقهی شیعه و اصول مسلم اعتقادی به نقد و ارزیابی روایات پرداختیم.
روایاتی را انتخاب کردیم که:
1. مخالف قرآن نباشد
2.مخالف سنت رسول خدا علیه السلام نباشد
3.مخالف عقل (مستفاد از قرآن و حدیث) نباشد.
4. مخالف اجتماع علما شیعه نباشد
5.مخالف اصول مسلم اعتقادی نباشد
6. مخالف صفات و ویژگی های معصومین علیه السلام (مانند: علم غیب، عصمت و…) نباشد.
که در این راه از «علوم مقدماتی» وروش «جرح و تعدیل» حوزه های علمیه استفاده گردیده و با صاحب نظران وحدیث شناسان آگاه، مشورت شد، تا احادیث مجموعه «نهج الحیاة» برای مراجعه کنندگان، مشکلاتی ایجاد ننماید و چراغ راه تشنگان حقیقت باشد.
همواره «خود ببوید»
و«زلال حقیقت را خود بگوید» که:
«آفتاب امد دلیل آفتاب»
وحضرت امیرالمؤمنین فرمود:
وانا لامراء الکلام و فینا تنشبت عروقه و علینا تهدلت غصونه
(همانا امیران سخن ما می باشیم، و درخت سخن در میان ما ریشه دوانده، و شاخه های آن بر سرمایه گسترده است)(6)
تذکر
در پایان از همه عزیزانی که در جهت تکمیل و اعراب گذاری متن احادیث و ادیت عبارات و تطبیق فهرست ها، تلاش مؤثری نمودند، بخصوص از پژوهشگران و محققانی که پیش از ما قدم ها ی ارزنده ای در جهت استخراج سخنان حضرت اباعبدالله برداشتند و آثار گرانسنگی به شیعیان آن امام مظلوم تقدیم داشتند مانند: نهج الشهادة(7)، وموسوعه کلمات الامام حسین علیه السلام(8) و سخنان امام حسین علیه السلام (از مدینه تا کربلا)(9) تشکر می کنیم و پاداش همه را به ألطاف خفیه حضرات معصومین علیه السلام می سپاریم.
در اینجا تذکر این نکته ضروری است که همه «دعاهای حضرت اباعبدالله علیه السلام» و «همه اشهار منسوب به آنحضرت» در این مجموعه نیامده است زیرا هرکدام، کتاب جداگانه و مفصلی خواهند بود.
قم – مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام
محمد دشتی
1) آیه 82 اسراء.
2) اصول کافی ج 1 ص 73 حدیث 10.
3) خطبه 125 نهج البلاغه المعجم المفهرس.
4) قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم: «اِنِّی تارِکٌ فِیکُمَ الثِّقْلَیْن کِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتِی» (من در میان شما مردم دو چیز گرانبها میگذارم، یکی قرآن و دیگری عترت من است). مدارک و اسناد حدیث ثقلین :بحار الانوار، ج 22، ص 472: علامه مجلسی (متوفای 1110 هجری)، کتاب مجالس : شیخ مفید (متوفای 413 هجری)، صحیح ترمذی، ج 5، ص 328 و ج 13، ص199: محمد بن عیسی ترمذی (متوفای 279 هجری)، نظم درر السمطین، ص 232: زرندی حنفی، ینابیع المودّة، ص 33 و 45: قندوزی حنفی، کنزالعمال، ج 1، ص 153: متقی هندی، تفسیر ابن کثیر،ج4، ص 113:اسماعیل بن عمر (متوفای 774 هجری)، مصابیح السنة، ج1، ص 206، وج2، ص 279، جامع الاصول، ج1، ص 187: ابن أثیر(متوفای 606 هجری)، معجم الکبیر، ص 137 : طبرانی (متوفای 360 هجری)، فتح الکبیر، ج1، ص 503، و ج3، ص 385:، عبقات الانوار، ج1، ص 94 و 112 و 114 و 151، احقاق الحق، ج9: علامه قاضی نورالله شوشتری، ارجح المطالب، ص 336:، رفع اللبس والشبهات، ص 11و 15: إدریسی، در المنثور، ج4، ص 7 و 306: سیوطی (متوفای 911 هجری)، ذخائر العقبی، ص 16: محب الدین طبری (متوفای 694 هجری)، صواعق المحرقه، ص 147 و 226: ابن حجر(متوفای 852هجری)، اسد الغابة، ج2، ص 12: ابن أثیر شافعی (متوفای 630 هجری)، تفسیر الخازن، ج 1، ص 4:، الجمع بین الصحاح (نسخه خطی)، علم الکتاب، ص 264: سید خواجه حنفی، مشکاة المصابیح، ج 3، ص 258:، تیسیر الوصول، ج1، ص 16: ابن الدیبع، مجمع الزوائد، ج9، ص 162: هیثمی (متوفای 807 هجری)، جامع الصغیر، ج 1، ص 353: سیوطی (متوفای 911 هجری)، مفتاح النجا، ص 9 (نسخه خطی):، مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، ص 234و281: ابن المغازلی، فرائد السمطین، ج2، ص 143، حموینی (متوفای 722 هجری)، مقتل الحسین، ج1، ص 104: خوارزمی (متوفای 993 هجری)، طبقات الکبری، ج2، ص 194: ابن سعد (متوفای 230 هجری)، خصات امیرالمؤمنین علیه السلام، ص 21: نسائی (متوفای 303 هجری)، مسند احمد، ج5، ص 122و 182: احمد بن حنبل (متوفای 241 هجری)، الغدیر، ج1، ص 30: علامه امینی.
5) نظم الفبائی، احادیث نهج الحیاة بر اساس الفبای فارسی است.
6) خطبه 1/233 نهج البلاغه المعجم المفهرس.
7) نوشته احمد فرزانه.
8) تألیف حجج اسلام، محمود شریفی، سید حسین زینالی، محمود احمدیان، سید محمود مدنی، از مرکز تحقیقاتی باقرالعلوم.
9) حجة الاسلام محمد صادق نجمی.
