متنی که هنگام زیارت مرقد پاک امام حسین «ع» و هر یک از امامان معصوم و ذریه پاک پیامبر و شهدای اهل بیت خوانده میشود، دعایی که به عنوان تشرف باطنی برای ائمه و امامزادگان میخوانند و حاوی سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.
از آنجا که «زائر» را ادب و معرفت شرط است، پس سخنی که هنگام زیارت بر زبان میآورد، باید والا و عارفانه و مؤدبانه باشد.هر زائر میتواند از پیش خود و به زبان خود، جملاتی و نیایش و دعایی را به عنوان زیارتنامه بخواند، ولی در منابع ما، متونی به نام «زیارتنامه» نقل شده که سند آنها به ائمه میرسد و به عنوان «زیارتهای ماثوره» شناخته میشود.علمای دین، کتب متعددی بصورت مجموعههای زیارات، تدوین کردهاند، که آمیختهای است از زیارتهای مستند و منقول از معصومین و زیاراتی که انشای علمای بزرگ است.در این میان، آنچه از ائمه نقل شده، بسیار است، همچون زیارتهای: امین الله، جامعه کبیره، وارث، عاشورا و زیارت اربعین.کتابهای دعا و زیارات نیز بسیار است، همچون: مصباح المتهجد، مفاتیح الجنان، مزار، بحار الانوار (جلد زیارات).
دقت در مضامین و محتواهای زیارتنامهها بسیار مفید است.مفاهیم کلی که در زیارات دیده میشود، بسیار است، از جمله: محبت، مودت، موالات، اطاعت، صلوات، سلام، عهد، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، نصرت، تسلیم، تصدیق، صبر، تولی و تبری، مواسات، نماز، زکات، زیارت، تبلیغ، وراثت، مساعدت، معاونت، سعادت، رضا، خونخواهی، جنگ و صلح، امر به معروف و نهی از منکر، تقرب به خدا، برائت از دشمنان، ولایت، فوز، نصیحت، جهاد، فدا شدن و… دهها عناوین و مفاهیم کلی که از مطالعه فقرات زیارتنامهها برمیآید.اوصافی که در زیارتنامهها آمده، برخی کلی و قابل انطباق بر همه ائمه و معصومین است، و برخی هم به تناسب وضعیت زندگی و شهادت امام خاص یا امامزاده و شهید
بخصوصی به کار رفته است.محورهای کلی مفاهیمی که در زیارتنامهها آمده است، میتواند اینگونه فهرست شود:
-مسائل اعتقادی، توحید، نبوت، صفات خدا…
-شناخت ائمه، اوصاف، فضایل و مقاماتشان.
-تاریخ زندگی و عملکرد اولیاء دین و مظلومیتهایشان.
-پیوندهای «ولایی» بین زائر و پیشوا و همسویی در فکر و موضع و عمل و اقدام.
-افشاگری بر ضد ستمگران حاکم و جنایتهایشان نسبت به طرفداران «حق» وطالبان «عدل».
-تولی و تبری، شفاعت، توسل، دعا و… معارفی از این قبیل.
-طرح آرمانهای والا و خواستههای متعالی و نیازهای برتر.
-و برخی موضوعات دیگر.در واقع، یک سری معارف دینی و ارزشهای مکتبی و فضایل رفتاری در قالب فقرات زیارتنامه، از طریق ائمه به شیعیان و زائران آموخته شده است.زیارتنامهها، نوعی اعلام مواضع اعتقادی، اخلاقی و سیاسی است که توسط زائر، در مقدسترین مکانها، با زبانی رسا ابراز میشود.
«سلام» ها و «لعن» ها، محور عمده دیگری در زیارتنامههاست، بخصوص آنچه به شهدای عاشورا مربوط میشود.سلام به امام و پیامبر و شهید مورد زیارت، و لعنت به دشمنان، ظالمان، غاصبان، شریکان جور، همدستان ظالم، راضیان بهستم، زمینه سازان ظلم.
«حب و بغض»، جلوه دیگری از اصل مهم «تولی» و «تبری» است که با عبارات مختلف در زیارتنامهها آمده است، از سادهترین شکل آن که حالت قلبی است، تاشدیدترین صورت برونی آن که با عنوان «حرب» و «سلم» مطرح شده است. «بیعت»، عنصر دیگری در زیارتنامههاست. پیمان و میثاق زائر با امام و شهدا. «جهاد»، محتوای زنده دیگری در راستای عملکرد اولیاء خدا. مثلا در مورد پیامبر خدا، امیر المؤمنین، حمزه سید الشهدا، امام حسن، امام حسین، شهدای احد، شهدای کربلا و… تعبیر «جهاد» به کاررفته است، با خطابهایی چون: «جاهدت فی سبیل الله، جاهدت فی الله حق جهاده، جاهدت
الملحدین…» و «شهادت»، از جلوههای بسیار روشن فرهنگ عاشوراست که در زیارتنامهها دیده میشود.
فرهنگ شهادت و نیز شهادت طلبی، در جا به جای زیارتهای ماثوره دیده میشود. کشته شدن در راه خدا و بر منهاج رسول الله و دین حق و سعادتمند شدن در سایه شهادت، و طرح جدی این مسائل، معارضه با تبلیغات دشمنانی است که شهدای کربلا و سید الشهدا را یاغی بر خلیفه و خارجی معرفی میکردند.در زیارتی که امام هادی «ع» آموزش داده است، میخوانیم: «اشهد انک و من قتل معک شهداء احیاء».در زیارتنامههای متعدد و نیز ادعیه گوناگون، از خواستههای زائر، توفیق قیام و خونخواهی در رکاب «قائم» علیه السلام است.این القاء فرهنگ شهادت طلبی در جان و اندیشه شیعهاست: «و ان یرزقنی طلب ثارکم مع امام هدی ظاهر…» (زیارت عاشورا) و در زیارتجامعه، اعلام حمایت و نصرت نسبت به امام زمان «عج» است: «نصرتی معدة لکم ومودتی خالصة لکم».
در زیارت شهدای کربلا، تعبیراتی از این قبیل دیده میشود: اصفیاء، اولیاء، اوداء، انصار، و نشان دهنده ارزشگذاری به صفاتی چون برگزیدگی، ولایت، مودت و نصرت در قاموس کربلاست. همچنین، تقرب به خدا و رسول و ائمه، با برائت از دشمنان خدا حاصل میشود.این نیز جهتگیری خاص اجتماعی-مکتبی زائر را میرساند.(1)
1) برای مطالعه در تحلیل محتوایی زیارتنامهها، ر.ک: مقالات زیارت در مجله «پیام انقلاب». سال 1365.از شماره172 تا 181 به قلم نگارنده.
