خطبه شب شکن عابد و زینب در شام
به گلستان خزان دیده حق سامان داد
خطبه، خطابه و سخنانی است آشکار که خطیب در برابر دیگران ایراد میکند.مانندخطبه جمعه، خطبه عید، خطبه نماز باران و خطبه هنگام کسوف.معمولا مشتمل بر حمد و ثنای الهی و توصیه به تقوا و مواعظ دیگر است.خطبههایی که امیران و خلفا و واعظان میخواندند، از این قبیل است.به آن، خطابه هم گفته میشود.
در نهضت عاشورا، یک سری خطابهها و سخنرانیها توسط سید الشهدا، امام سجاد، حضرت زینب و یاران امام انجام گرفته که در کتب تاریخی و روایی ثبت است و اغلب تعیین کننده بوده است، چه آنها که پیش از عاشورا و در طول راه و در خود مکه بوده، چه خطبههایی که روز عاشورا ایراد شده و چه آنچه از زبان اسیران آزاده در کوفه و شام صادرشده است.خطبههای سید الشهدا و نیز خطبه امام سجاد «ع» در مجلس یزید، همچنین خطابه زینب کبری در کوفه و دمشق، معروفترین آنهاست.خطبههای امام، اغلب در مجموعههایی که سخنان آن حضرت را گرد آورده، آمده است.(1) برخی از خطبههای سید الشهدا «ع» که در طول نهضت عاشورا بیان شده است، چنین مطلعهایی دارد:
هنگام خروج از مکه به سوی عراق: «خط الموت علی ولد آدم مخط القلادة علیجید الفتاة…»(2)
پس از برخورد با سپاه حر در «ذو حسم»: «ایها الناس!… انی لم اقدم علی هذا البلدحتی اتتنی کتبکم و قدمت علی رسلکم ان اقدم الینا انه لیس علینا امام…».(3)
همان هنگام: «انه قد نزل من الامر ما قد ترون و ان الدنیا قد تغیرت و تنکرت و ادبر معروفها… الا ترون الی الحق لا یعمل به و الی الباطل لا یتناهی عنه…».(4)
در منزلگاه بیضه، خطاب به یاران خویش و سپاه حر: «ایها الناس!انرسول الله «ص» قال: من رای سلطانا جائرا مستحلا لحرم الله، ناکثا لعهد الله مخالفا لسنةرسول الله… الا و ان هؤلاء قد لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمن…».(5)
شب عاشورا، خطاب به اصحاب خویش: «اثنی علی الله احسن الثناء و احمده علیالسراء و الضراء… اما بعد، فانی لا اعلم اصحابا اوفی و لا خیرا من اصحابی و لا اهل بیت ابرو لا اوصل من اهل بیتی فجزاکم الله عنی خیرا…».(6)
صبح عاشورا، خطاب به سپاه دشمن: «الحمد لله الذی خلق الدنیا فجعلها دار فناء وزوال، متصرفة باهلها حالا بعد حال فالمغرور من غرته و الشقی من فتنته…».(7)
خطاب به سپاه کوفه، آنگاه که نزدیک اردوی امام آمده بودند: «ایها الناس!اسمعواقولی و لا تعجلونی حتی اعظکم بما لحق لکم علی… اما بعد، فانسبونی فانظروا من انا؟ثمارجعوا الی انفسکم و عاتبوها، فانظروا هل یحل لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟!الست ابن بنتنبیکم «ص» و ابن وصیه و ابن عمه…».(8)
روز عاشورا، خطابه به نیروهای ابن سعد: «تبا لکم ایتها الجماعة و ترحا، افحین استصرختمونا ولیهن متحیرین فاصرخناکم مؤدین مستعدین، سللتم علینا سیفا فی رقابنا وحششتم علینا نار الفتن… الا و ان الدعی بن الدعی قد رکز بین اثنتین، بین السلة و الذلة و هیهات منا الذلة…».(9)
و اما خطبههای دیگر:
خطبه حضرت زینب در کوفه خطاب به مردم: «اما بعد، یا اهل الکوفة!یا اهل الختل و الغدر، فلا رقات الدمعة و لا هدءت الرنة، انما مثلکم کمثل الذی نقضت غزلها من بعد قوة انکاثا…».(10)
خطبه ام کلثوم، دختر امیر المؤمنین، خطاب به کوفیان: «یا اهل الکوفة سواة لکم، مالکم خذلتم حسینا و قتلتموه و انتهبتم امواله و ورثتموه و سبیتم نسائه و نکبتموه…».(11)
خطبه پر شور زینب کبری «ع» در مجلس یزید: «اظننت یا یزید حیث اخذت علینا اقطار الارض و آفاق السماء فاصبحنا نساق کما تساق الاساری ان بنا علی الله هوانا…
امن العدل یابن الطلقاء تخدیرک حرائرک و امائک و سوقک بنات رسول الله «ص» سبایا؟…».(12)
خطبه شورانگیز افشاگر امام سجاد «ع» در مجلس یزید در شام: «ایها الناس! اعطیناستا و فضلنا بسبع: اعطینا العلم و الحلم و السماحة و الشجاعة… فمن عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی انباته بحسبی و نسبی، انا ابن مکة و منی، انا ابن زمزم و الصفا…».(13)
محتوای اینگونه خطبهها که در معرفی دین راستین و افشای چهره دشمنان اهل بیت و تبیین مظلومیت عترت پیامبر «ص» است، از ارزشمندترین اسناد تاریخی است که هم خط مشی سید الشهدا «ع» را در حادثه عاشورا بیان میکند، و هم عمق معرفت خاندان او وحمایت آگاهانه آنان را از راه حق.
خطبه یعنی اعتراض آتشین
خطبه یعنی درد زین العابدین
خطبه یعنی همچو زینب استوار
با تبسم ایستادن پای دار
خطبه یعنی تشنگی آموختن
در کنار آب، لب را دوختن
خطبه یعنی با خدا ساغر زدن
در جنون پیمانه ی آخر زدن
خطبه یعنی زن، حریم پاکی است
جلوهای از حجب و از بی باکی است
آنکه مست از باده ی تلخ شب است
آشنا کی با صدای زینب است؟(14)
1) همچون: بلاغة الحسین، ادب الحسین و حماسته، نهج الشهادة، الصحیفة الحسینیه، موسوعة کلمات الامام الحسین، سخنان حسین بن علی از مدینه تا کربلا و کتابهایی مثل بحار الانوار، کشف الغمه و… .
2) اعیان الشیعه، ج 1، ص 593.
3) مقتل الحسین، خوارزمی، ج 1، ص 231.
4) بحار الانوار، ج 44، ص 387.
5) موسوعة کلمات الامام الحسین، ص 360.
6) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 2، ص 559.
7) مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 100، بحار الانوار، ج 45، ص 5.
8) بحار الانوار، ج 5، ص 6، اعیان الشیعه، ج 1، ص 602.
9) نفس المهموم، ص 131، مقتل خوارزمی، ج 2، ص 7.
10) بحار الانوار، ج 45، ص 109.
11) همان، ص 112.
12) اعلام النساء، ج 2، ص 504، حیاة الامام الحسین، ج 3، ص 378.
13) مقتل خوارزمی، ج 2، ص 69، بحارالانوار، ج 45، ص 174، برای مطالعه خطبه ها و سخنان امام سجاد علیه السلام از جمله ر.ک: «بلاغة الامام علی بن الحسین» علیه السلام، جعفر عباس الحائری، مطبعة الآداب، نجف.
14) بهروز سپیدنامه، کیهان 6 / 5 / 73.
