محلی که برای عزاداری سید الشهدا علیه السلام، بویژه در ایام عاشورا ساخته و برپامیشود. این گونه اماکن، علاوه بر آنکه حرمت و قداست خاص خود را دارد، احکام مخصوص مساجد را ندارد، بنابر این محدودیتحضور در آن مثل مسجد نیست. «تکیه، یا تکیهگاه، بعد از مسجد در حقیقت پایگاه معنوی مسلمانان خصوصا شیعیان به حساب میآید.جایی که مردم با تعزیهخوانی و سوگواری سالار شهیدان و یاران با وفایش به او متوسل و متکی میشوند… تکیه با تعزیه و عزاداری عجین گشته و این دو را هرگز نتوان از یکدیگر جدا کرد.به نظر میرسد تعزیه پس از حادثه کربلا برای نشان دادن وقایع خونبار عاشورا به سبک سوزناک ابداع شده باشد و با تقلید از نمایشهای قدیمی که تا عهد پیشدادیان میرسد، ارتباط پیدا میکند.»(1)
در نقل فوق، روی تکیهگاه بودن تکیه برای عزاداران حسینی تکیه شده است.این دقت را دیگران نیز داشتهاند و در پیشینه تاریخی آن به این جنبه عنایت کردهاند.از جمله به این نقل توجه کنید: «جایی که مامن و پناهگاه و تکیهگاه فقیران و مسافران بوده و رایگان در آنجا اقامت موقت داشتهاند.محافظان و نگهبانان آن (تکیهداران) از جوانمردان بودند و آداب و رسومی خاص داشتند که در «فتوتنامه» ها آمده است.جز این مفهوم، تکایا محلی برای اجرای تعزیه برای سالار شهیدان بوده که در وسط تکیه، روی سکویی برآمده از زمین، تعزیهخوانان موجب تحریک احساسات جماعت عزادار میشدند.
رفته رفته تکیه به محلی برای عزاداری تبدیل شد.از زمان ناصر الدین شاه به بعد، تکیههای بطور رسمی محل اجرای نمایشهای مذهبی شد… در بیشتر تکیهها-به اقتضایفصل-چادرهایی بزرگ بر میافراشتند که در واقع سقف این گونه تکیهها به
شمار میرفت.پارچههایی سیاه که اشعاری در سوگ خاندان امام حسین «ع» بر آن نقش بسته است و علامت و شکل مخصوص تکیه نیز در جایی از آن قرار میگرفت.هر تکیه، علامتی ویژه و علمی ممتاز از بقیه تکیهها برای خود داشت.بیشتر تکیهها بر گذرگاهها و راههای رفت و آمد مردم ساخته میشدند و دو مدخل داشتند که قافلهها و شبیهگردانان و دستههای عزاداری از آن عبور میکردند… در هر تکیه به یادبود تشنگی شهیدان کربلا سقاخانهای بنا میشد.بعدها در کنار تکیهها، محلهایی به نام حسینیه و زینبیه بنا شد و یا تکایا به نام «حسینیه» تغییر نام یافتند.»(2) گاهی به همت اهل یک شهر، در شهرهای زیارتی از قبیل «مشهد»، «کربلا»، «نجف»، و… حسینیههایی ساخته میشود که اغلب مورد استفاده زوار آن شهر قرار میگیرد.
به نظر برخی، پدید آمدن «تکیه»، در مقابل مراکز دینی وابسته به خلافتهای غیر شیعی بوده تا پایگاهی برای هواداران نهضت حسینی و دور از سلطه حکام باشد: «تکیه و حسینیه، مرکز تشکیلات ضد حکومتی ایجاد میکرد… شیعه، تکیه و حسینیه میسازد تا به جنگجویانش پناهگاهی ببخشد… به خمس و حسینیه رو میکند، تا به مبارزه همه جانبهاش از علی «ع» تاکنون امکان و قدرت بخشد.چنین است که ساختن «حسینیه»، ضربهای است بر پیکر حکومت…»(3)
1) تاریخ تکایا و عزاداری قم، ص 69.
2) مجله «کیهان فرهنگی»، سال 10 شماره 3، ص 29 و 30.
3) یاد و یادآوران، دکتر علی شریعتی (چاپ حسینیه ارشاد) ص 39 و 40.
