یکی از شهرهای مهم و بزرگ و بندری عراق در کنار اروند رود (شط العرب) و نزدیک خرمشهر است و دارای کشتزارها و نخلستانهای بسیار.(1) معنای لغوی بصره، زمین سخت، سنگلاخ و پر سنگریزه است.نام قدیمی آن منطقه، خریبه، تدمر و مؤتفکه بوده است.بهکوفه و بصره، عراقین هم میگفتند.بصره در سال 14 هجری، در زمان عمر بن خطاببنا شد.بنای آن شش ماه قبل از کوفه بود.مدتی هم پایتخت امویان شد.لقبهای قبة الاسلامو خزانة العرب هم به آن دادهاند.
علی «ع» در زمان خلافتخویش با شورشیان بصره جنگید و آن درگیری به جنگجمل شهرت یافت.در نهج البلاغه، در موارد متعددی امیر المؤمنین از بصره و مردم آنمذمت کرده است، از جمله: «لعنک الله، یا انتن الارض ترابا و اسرعها خرابا و اشدهاعذابا، فیک الداء الدوی.قیل: ما هو یا امیر المؤمنین؟قال: کلام القدر الذی فیه الفریة علیالله سبحانه و بغضنا اهل البیت و فیه سخط الله و سخط نبیه و کذبهم علینا
اهل البیت واستحلالهم الکذب علینا»(2) که نشاندهنده تفکرات انحرافی و موضعگیریهای مخالف بااهل بیت است.بصره در آغاز مرکز طرفداران عثمان بود، ولی پس از خلافت علی «ع»
مرکز تشیع شد، اما همچنان کسانی در آنجا نسبت به آل علی، عناد داشتند.
امام صادق «ع» در حدیثی فرموده است: پس از کشته شدن حسین بن علی «ع» همه چیز و همه کس بر آن حضرت گریست، مگر سه چیز: بصره، دمشق و آل حکم بن عاص.(3) و این کلام علی «ع» معروف است که به ابن عباس، والی آن حضرت بر بصره، نوشت: «اعلم ان البصرة مهبط ابلیس و مغرس الفتن…»(4) بدان که بصره، فرودگاه شیطان و کشتگاه فتنههاست.
در نهضت عاشورا، امام حسین «ع» به شش نفر از شخصیتهای بصره نامه نوشت و آنان را به یاری خویش برای گرفتن حق، دعوت کرد.این شش نفر که هر کدام، رئیس گروهی بودند، عبارت بودند از: مالک بن مسمع، احنف بن قیس، منذر بن جارود، مسعود بن عمرو، قیس بن هیثم و عمر بن عبید الله.نامه رسان و پیک امام حسین «ع» برای رساندن این پیام، غلامش سلیمان بود.برخی از اینان، به امام جواب سرد دادند، برخی فرستاده امام را نزدابن زیاد فرستادند.از شخصیتهای بصره، یزید بن مسعود به ندای امام لبیک گفت و با تشکیل جلسه، قبایل عرب را به یاری آن حضرت دعوت کرد، آنان نیز خوشحال شده، اعلام حمایت کردند.در پی آن نامهای به امام نوشت و اعلام هر گونه حمایت و یاری کرد. ولی نامه، روز عاشورا وقتی به دست امام حسین «ع» رسید که اصحاب و یارانش شهید شده بودند.از سوی دیگر، یزید بن مسعود وقتی آماده یاری امام شده بود که خبر شهادت آن حضرت به بصره رسید.(5) یزید بن نبیط بصری نیز به اتفاق دو پسر و غلامش به ندایامام لبیک گفته، خود را به مکه رساندند و از آنجا همراه امام به کربلا آمدند و شهید شدند.(6) گرچه برخی از شهدای کربلا از شیعیان بصره بودند، اما بصره در مجموع، موضع
شایستهای در برابر ابا عبدالله «ع» و نهضت او نداشت.سابقهاش نیز در حمایت ازاهل بیت، خوب نبود.
«امروز، مردم بصره اغلب شیعه اثنی عشریاند و بخشی هم اخباری.از غلات شیعههم چون شیخیه و صوفیه در بصره ساکن هستند.اکثر عشایر نواحی این منطقه، ایرانیتبارند و فارسی و ترکی را هم مثل عربی میدانند و با آن تکلم میکنند.»(7)
1) درباره بنای بصره و تاریخچه و جغرافیای آن ر.ک: «دایرة المعارف تشیع»، ج 3، ص 262 به بعد، عنوان «بصره».
2) سفینة البحار، ج 1 واژه «بصر».
3) بحار الانوار، ج 57، ص 205.
4) همان، ج 33، ص 492، نهج البلاغه (صبحی صالح) نامه 18.
5) حیاة الامام الحسین بن علی، ج 2، ص 327.
6) همان، ص 328.
7) ر.ک: دایرة المعارف تشیع، ج 3، ص 266.
