9 / 1
التمثل بشعر أخی الأوس فی جواب الحر
سَأَمضی وما بِالمَوتِ عارٌ عَلَى الفَتى
إذا ما نَوى خَیرا وجاهَدَ مُسلِما
وواسَى الرِّجالَ الصّالِحینَ بِنَفسِهِ
وفارَقَ مَذموما وخالَفَ مُجرِما
اقَدِّمُ نَفسی لا اریدُ بَقاءَها
لِتَلقى خَمیسا(1) فِی الوَغاءِ عَرَمرَما(2)
فَإِن عِشتُ لَم اذمَم وإن مِتُّ لَم الَم(3)
کَفى بِکَ ذُلّاً أن تَعیشَ مُرَغَّما.(4)
(تمثل به شعر مرد اوسى، در پاسخ حر)
من مىروم و مرگ براى جوانمرد، عار نیست
اگر نیّتش خیر باشد و در مسلمانى جهاد کند
و صالحان را با جان خود، یارى دهد
و از ناشایست، دورى گزیده، با تبهکار، مخالفت کند.
جان خویش را تقدیم مىکنم و ماندنش را نمىخواهم
تا در میدان جنگ، با لشکر انبوه دشمن، دیدار کنم.
اگر زنده بمانم و اگر بمیرم، سرزنش نمىشوم.
این خوارى، تو را بس که در زیر سلطه دیگران، زندگى کنى.
9 / 2
التمثل بشعر فروة یوم عاشوراء فی آخر خطبته
فَإِن نَهزِم فَهَزّامونَ قِدما
وإن نُغلَب فَغَیرُ مُغَلَّبینا
وما إن طِبُّنا(5) جُبنٌ ولکِن
مَنایانا ودَولَةُ آخَرینا
إذا مَا المَوتُ رَفَّعَ عن اناسٍ
کَلاکِلَهُ(6) أناخَ بِآخَرینا
فَأَفنى ذلِکُم سَرَواتِ(7) قَومی
کَما أفنَى القُرونَ الأَوَّلینا
فَلَو خَلَدَ المُلوکُ إذا خَلَدنا
ولَو بَقِیَ الکِرامُ إذا بَقینا
فَقُل لِلشّامِتینَ بِنا: أفیقوا
سَیَلقَى الشّامِتونَ کَما لَقینا(8)
9 / 3
التمثل بقَول ابن مفرغ للخروج من المدینة
قالَ أبو سَعیدٍ المَقبُرِیُّ: نَظَرتُ إلَى الحُسَینِ علیه‌السلام داخِلًا مَسجِدَ المَدینَةِ، وإنَّهُ لَیَمشی وهُوَ مُعتَمِدٌ عَلى رَجُلَینِ؛ یَعتَمِدُ عَلى هذا مَرَّةً وعَلى هذا مَرَّةً، وهُوَ یَتَمَثَّلُ بِقَولِ
9 / 2
تمثل به شعر فروه، در پایان سخنرانىاش در روز عاشورا
اگر دشمن را فرارى دهیم، که از دیرباز، کار ما فرارى دادن دشمن بوده
و اگر هم به ظاهر مغلوب شویم، [چون حق با ماست،] هیچ وقت شکستخورده نیستیم.
عادت و خوى ما ترس نیست؛ لیکن
اجَلهاى ما و روزگار دولت دیگران رسیده است.
هر گاه [شتر] مرگ، سینهاش را از درِ خانه گروهى بردارد
بىگمان، آن را در کنار گروه دیگرى مىخوابانَد.
همین مرگ، اشراف قوم مرا نابود کرد
همان گونه که پیشینیان را هم نابود کرد.
اگر پادشاهان عالم در این دنیا جاودانه مىماندند، ما هم مىماندیم
و اگر بزرگان، باقى مىماندند، ما هم باقى مىماندیم.
به شماتت کنندگان ما بگویید که دست بردارند
چرا که آنان نیز مانند ما، مرگ را ملاقات خواهند کرد.
9 / 3
تمثل به شعر ابن مفرغ، براى خارج شدن از مدینه
ابو سعید مَقبُرى مىگوید: حسین علیه‌السلام را دیدم که به مسجد مدینه آمد، در حالى که دو نفر همراهىاش مىکردند. گاه به گاه، به یکى از آنها تکیه مىکرد و
ابنِ مُفَرِّغٍ:
لا ذَعَرتُ السَّوامَ فی فَلَقِ الصُّب
حِ مُغیرا ولا دُعیتُ یَزیدا
یَومَ اعطى مِنَ المَهابَةِ ضَیما(9)
وَالمَنایا یَرصُدنَنی أن أحیدا.
قالَ: فَقُلتُ فی نَفسی: وَاللّهِ ما تَمَثَّلَ بِهذَینِ البَیتَینِ إلّا لِشَیءٍ یُریدُ، قالَ: فَما مَکَثَ إلّا یَومَینِ حَتّى بَلَغَنی أنَّهُ سارَ إلى مَکَّةَ.(10)
9 / 4
التمثل بأشعار ضرار بن الخطاب الفهرى یوم الطف(11)
مَهلًا بَنی عَمِّنا ظُلامَتَنا
إنَّ بِنا سَورَةً(12) مِنَ الغَلَقِ(13)
لِمِثلِکُم تُحمَلُ السُّیوفُ ولا
تُغمَزُ أحسابُنا مِنَ الرَّقَقِ(14)
إنّی لَأَنمی إذَا انتَمَیتُ إلى
عِزٍّ عَزیزٍ ومَعشَرٍ صُدُقِ
بیضٍ سِباطٍ(15) کَأَنَّ أعیُنَهُم
تُکحَلُ یَومَ الهِیاجِ بِالعَلَقِ(16)(17)
به شعرهاى ابن مُفَرّغ، تمثّل مىجُست:
من، چوپانان را در سپیدهدمان نترساندهام
با شبیخون زدن، و مرا یزید [بن مفرّغ] نخوانند
در آن روزى که از ترس، دست در دست ظلم بگذارم
و از کمین مرگ، [هراسناک] کنار بکشم.
پیشِ خود گفتم: به خدا سوگند، او به این شعرها تمثّل نجُست، مگر به خاطر این که تصمیم دارد کار مهمّى انجام دهد. دو روز بعد، به من خبر رسید که حسین علیه‌السلام به سوى مکّه حرکت کرده است.
9 / 4
تمثل به شعر ضرار بن خطاب فهرى(18)، در روز عاشورا
اى عمو زادگان! از طعنه زدن به ما، دست نگه دارید
که ما سخت خشمگینیم.
شمشیرها براى [دفاع از] شما حمل مىشوند
و پدران به ما ضعفى متّهم نیستند.
آرى! من، اگر بخواهم نَسَبم را بگویم
خود را به نیرویى پیروز و گروهى راستین، منتسب مىکنم:
سپیدرویانى راستْقامت که چشمان خود را
در توفان جنگ، با خون غلیظ، سُرمه مىکشند.
9 / 5
التمثل بقَول زمیل بن ابیر الفزاریِ
عَرَضَ لَهُ [أی لِلإِمامِ الحُسَینِ علیه‌السلام وذلِکَ بَعدَ صُلحِ الإِمامِ الحَسَنِ علیه السلام] سُلَیمانُ بنُ صُرَدٍ وسَعیدُ بنُ عَبدِ اللّهِ الحَنَفِىُّ بِالرُّجوعِ عَنِ الصُّلحِ.
فَقالَ: هذا ما لا یَکونُ ولا یَصلُحُ. قالوا: فَمَتى أنتَ سائِرٌ؟ قالَ: غَدا إن شاءَ اللّهُ.
فَلَمّا سارَ خَرَجوا مَعَهُ، فَلَمّا جاوَزوا دَیرَ هِندٍ، نَظَرَ الحُسَینُ علیه‌السلام إلَى الکوفَةِ، فَتَمَثَّلَ قَولَ زُمَیلِ بنِ ابَیرٍ الفَزارِیِّ، وهُوَ ابنُ امِّ دینارٍ:
فَما عَن قِلىً(19) فارَقتُ دارَ مَعاشرٍ
هُمُ المانِعونَ باحَتی(20) وذِماری(21)
ولکِنَّهُ ما حُمَّ(22) لابُدَّ واقِعٌ
نَظارِ(23) تَرَقَّب ما یُحَمُّ نَظارِ.(24)
9 / 5
تمثل به سخن زمیل بن ابیر فزارى
پس از آن که حسن علیه‌السلام صلح با معاویه را پذیرفت، سلیمان بن صُرَد خُزاعى و سعید بن عبد اللّه حنفى به حسین علیه‌السلام پیشنهاد کردند که از صلح، باز گردد.
حسین علیه‌السلام فرمود: «این کار نمىشود و به صلاح نیست».
گفتند: پس چه زمانى [از کوفه] خارج مىشوى؟
فرمود: «اگر خدا بخواهد، فردا».
هنگامى که حسین علیه‌السلام حرکت کرد، آنان نیز با او خارج شدند. زمانى که از دِیْرِ هند گذشتند، حسین علیه‌السلام نگاهى به کوفه کرد و به شعر زُمَیل بن ابَیر فَزارى، فرزند امّ دینار، تمثّل جُست که:
من، از سرِ بغض، جدا نشدهام
از دیار مردمى که مدافع خانه و حریم من بودند.
امّا آنچه مقدّر گشته، واقع مىشود.
منتظر باش، منتظر، تا آنچه مقدّر شده، به انجام رسد.
1) الخَمِیسُ: الجیش، سمّی به لأنّه مقسوم بخمسة أقسام: المُقَدّمة، والسَّاقة، والمَیْمَنةُ، والمیسرة، والقلب (النهایة: ج 2 ص 79 «خمس»).
2) العَرَمْرَمُ: الجیش الکثیر (الصحاح: ج 5 ص 1984 «عرم»).
3) فی المصدر: «فإن عشتُ لم الم وإن مِتُّ لم اذم»، ولا یستقیم الوزن به، وقد صحّحناه من بحار الأنوار.
4) الفتوح: ج 5 ص 79؛ المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 69، کلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج 44 ص 192 ح 4 وراجع: مثیر الأحزان: ص 45 وبستان الواعظین: ص 261 ح 413 وراجع: موسوعة الإمام الحسین علیه السلام: ج 5 ص 218 (القسم السابع/ الفصل السابع/ إغلاق الحرّ الطّریق على الإمام علیه السلام).
5) قال الزَّبیدی: ومن المجاز: الطِّبُّ: الدَّأب والشأن والعادة والدَّهر؛ یقال: ما ذاک بِطِبّی؛ أی بدهری وعادتی وشأنی (تاج العروس: ج 2 ص 177 «طبب»).
6) الکَلکَل: الصدر من کلّ شیء، والکَلکَل فی الفَرس: ما بین محزمَیه إلى ما مسّ الأرض منه إذا رَبَض، وقد یستعار لما لیس بجسم؛ قالت أعرابیّة ترثی ابنها: «ألقى عَلَیه الدهرُ کَلکَلَهُ مَن ذا یَقومُ بکَلکَلِ الدَّهرِ» (تاج العروس: ج 15 ص 665 «کلل»).
7) سَراة: أی أشراف، وتجمع السَّرَاة على سَرَوَات (النهایة: ج 2 ص 363 «سرى»).
8) الملهوف: ص 157، مثیر الأحزان: ص 55، الإحتجاج: ج 2 ص 100 ولیس فیه «من إذا» إلى «الأوّلینا»، إثبات الوصیّة: ص 177، بحار الأنوار: ج 45 ص 9؛ تاریخ دمشق: ج 14 ص 219 وفیه «طعمة» بدل «دولة»، مقتل الحسین علیه‌السلام للخوارزمی: ج 2 ص 7 وفیه «وإن نهزم فغیر مهزّمینا» بدل «وإن نغلب فغیر مغلّبینا» وفی الأربعة الأخیرة البیتان الأوّلیان فقط وراجع: موسوعة الإمام الحسین علیه السلام: ج 6 ص 94 (القسم الثامن/ الفصل الثانی/ احتجاجات الإمام علیه‌السلام على جیش الکوفة).
9) الضَّیْمُ: الظَّلْمُ (الصحاح: ج 5 ص 1973 «ضیم»).
10) تاریخ الطبری: ج 5 ص 342 عن أبی سعد المقبری، مروج الذهب: ج 3 ص 64، أنساب الأشراف: ج 3 ص 368، تاریخ دمشق: ج 14 ص 204، مقتل الحسین علیه‌السلام للخوارزمی: ج 1 ص 186؛ الأمالی للشجری: ج 1 ص 185 والأربعة الأخیرة عن أبی سعید المقبری، مثیر الأحزان: ص 38 عن عبد الملک بن عمیر وکلّها نحوه وفیها «مخافة الموت» بدل «من المهابة» وراجع: موسوعة الإمام الحسین علیه السلام: ج 3 ص 434 (القسم السابع/ الفصل الثانی/ شخوص الإمام علیه‌السلام من المدینة و إقامته فی مکّة).
11) [قالها یوم الخندق وتمثّل بها أمیر المؤمنین علیه‌السلام یوم صفّین أیضا.].
12) سَوْرةٌ: أی ثورة من حِدّة (النهایة: ج 2 ص 420 «سور»).
13) غَلِقَ: ضَجِرَ وغَضِبَ (المصباح المنیر: ص 451 «غلق»).
14) الرَّقَقُ: الضّعفُ (الصحاح: ج 4 ص 1483 «رقَقَ»).
15) سَبطٌ: أی مُمتدّ الأعضاء تامّ الخَلق (النهایة: ج 2 ص 334 «سبط»).
16) العَلَقُ: الدم الغلیظ (الصحاح: ج 4 ص 1529 «علق»).
17) مقاتل الطالبیّین: ص 320، الأغانی: ج 19 ص 204، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید: ج 3 ص 309.
18) [ضِرار فِهْرى، این شعر را در جنگ خندق گفته است و امام على علیه‌السلام هم در جنگ صِفّین، به آن، تمثّل جُسته است.].
19) القِلَى: البُغْضُ (الصحاح: ج 6 ص 2467 «قلا»).
20) باحَة الدار: وسَطها (النهایة: ج 1 ص 161 «بوح»).
21) الذِّمارُ: ما لزمک حفظه ممّا وارءک وتعلّق بک (النهایة: ج 2 ص 167 «ذمر»).
22) حُمَّ: قُدِّرَ (الصحاح: ج 5 ص 1904 «حمم»).
23) نَظارِ: أی انتَظِرْ، اسمٌ وُضِعَ مَوضِعَ الأمر (تاج العروس: ج 7 ص 541 «نظر»).
24) أنساب الأشراف: ج 3 ص 364.
